Kıyı oku

Kıyı oku, girintili çıkıntılı kıyılarda, enkaz göçü ve kıyı akıntıları ile taşınan malzeme, koy ve körfezlerin açıklarında birikerek zamanla su yüzüne çıkarlar. Bu şekilde koyların önünde bir ok biçiminde yer alırlar. Bu şekillere “kıyı oku” denir.^[1] Kıyı oku, kıyılardan ya da göl kıyılarından oluşan bir kıyı barı ya da plaj arazisidir. Bir koyun burun bölgelerinde olduğu gibi yeniden girişin gerçekleştiği yerlerde, kıyı şeridi akımları ile kıyı şeridi sürüklenme süreci ile gelişir. Sürüklenme, dalgaların sahile eğik bir açıyla gelmesi ve tortuları zikzak desenle sahile taşıması nedeniyle oluşur.^[2]

Oluşumu

Kıyı akıntıları, kıyı çizgisinin bütün girinti ve çıkıntılarını takip etmezler. Bundan ziyade, kıyı çizgisi boyunca bir çıkıntıdan (burundan) öbürüne uzanırlar. Ancak burunlar arasında yer alan koyların ve girintilerin ağızlarında derinlik genellikle fazladır. Bu sebepten dolayı, taşıdığı maddelerle birlikte bir burundan diğerine yönelen kıyı akıntısı, koyların ağzına rastgelen bu derin suları geçerken, sürüklediği maddelerin bir kısmını dibe bırakırlar. Biriktirme sürecinin ve gelişiminin uzun süre devam etmesi hâlinde dibe çöken maddeler yavaş yavaş birikir. Gelişerek yükselmeye başlarlar ve deniz seviyesine kadar ulaşır. Bu biriktirme olayı depolandığı ucu buruna bağlıdır ve oradan koyun ağzına doğru devam etmektedir. Bu biriktirme olayının yüzeyi deniz seviyesine kadar yükseldiği zamandan itibaren bu yüzeysel alan dalga tarafından aşındırılır. Bu yüzeyden koparılan maddelerin bir kısmı dalgalar tarafından oluşan setin üst kısmına ve iç yamacı üzerine yığılır. Bu olayın devam etmesiyle deniz altı seti yavaş yavaş yükselerek belirli bir zaman sonra deniz suyu seviyesinin üstüne çıkar. Bu olay sonucunda oluşan yüzey üzerinde dalga ve rüzgârlar aşındırma yaparlar. Son olarak meydana gelen bir ucu buruna bağlı, diğer ucu serbest olan birikim şekillerine kıyı oku denir.^[3]

Kıyı okunun oluşumunun ileri evrelerinde, kıyı boyu akıntılar ve dalgalar, bu çökel yığışımını hâkim dalga ve akıntı yönünde çengel görünümlü iç bükey kavisler çizerek ilerlemesini sağlar. Bu tarz yapıların oluşması genellikle yakınlarda önemli bir çökel kaynağı (delta) ile mümkündür. Çok çeşitli şekillerde görünebilirler. Kıyı oklarının son evrelerinde kıyı boyunca tamamen kapanmasını sağlayarak lagünler oluşur.

• Türkiye'de kıyı birikim şekillerinden kıyı oku şekline en iyi örneklerden birisi de Çanakkale Boğazı'nda bulunan Çardak kıyı okudur. Yaklaşık 2,5 km uzunluğa sahip olan kıyı okunun oluşturduğu lagünün alanı 2 km²dir. Kıyı okunun çökel kaynağı batısında bulunan Hacıömer Deltası'dır. Kıyı okunun görünümünde oklar akıntı yönününü göstermektedir.

Hidrolojisi ve jeolojisi

Tortullar kıyının iç kesimleri yeniden girerken veya yön değiştirirken, örneğin bir burunda, kıyı akıntısı yayılır veya dağılır. Tortullar artık yükünü taşıyamaz duruma gelince tortulun çoğu çöker, buna biriktirme denir. Bu suyun içinde kalmış kum seti, kıyı boyu sürüklenmeyle tortulları dalgaların kırıldığı yönde taşımaya devam eder ve su üstünde bir kıyı oku oluşturmasını sağlar. Tamamlayıcı kıyı boyu sürüklenme süreci olmadan, kıyı seti dalgaların yüzeyinin üzerinde bir kıyı oku hâline gelemeyecek ve bunun yerine su altında düzleşecektir.

Su basıncı (örneğin bir nehirden) kumun birikmesine izin vermeyecek kadar büyük olana kadar kıyı oku denizde birikimine devam eder. Kıyı okları üzerinde verimli bitki örtüsü oluşabilir. Kıyı okları özel bir balık sürüsü de oluşturabilir. Kıyı okları büyüdükçe, arkasında bıraktığı su, rüzgâr ve dalgalardan korunur ve bir tuz bataklığı oluşur.^[4]

Kıyı oklarını oluşturan tortullar, nehirlerden ve aşınan malzemeler olmak üzere çeşitli kaynaklardan gelir ve buradaki değişikliklerin kıyı okları diğer kıyı şekilleri üzerinde etkisi vardır. Akarsular üzerinde ağaç kesimi ve tarım gibi faaliyetler akarsuların tortul yükünü artırır ve bu da kıyı okundaki hassas yaşam alanlarını yok ederek kıyı oku etrafındaki canlı ortamına zarar verir.

Eğer tortullar kesintiye uğramazsa ve kıyı oku deniz tarafından ihlal edilmezse (veya bir haliç, nehir), kıyı oku bir bar hâline gelebilir, kıyı okunun iki ucu da karaya katılırsa çubuğun arasında bir lagün oluşturur. Kıyı oku herhangi bir adayı anakaraya bağlayana kadar büyümeye devam ederse, buna da tombolo denir.

Diğer diller

Kıyı oku kelimesi İngilizce coğrafi terimler sözlüğünde spit kelimesine karşılık gelir.

Almanya Baltık kıyılarında önemli ölçüde gelişmiş olan kıyı okları Nehrung olarak tanımlanır.

İnsan yerleşim şekilleri

Tarih öncesinde insanlar, yerleşim yeri için kıyı oklarında yaşamayı tercih etmişlerdir. Bazı durumlarda, bu bölgeler deniz kaynaklarına yakınlığı için seçilmişlerdir.Morro Bay' daki Chumash Kızılderili tarih öncesi yerleşimi böyle bir yerdir.^[5]

Örnekler

• Türkiye'de kıyı birikim şekillerinden kıyı oku şekline en iyi örneklerden birisi de Çanakkale Boğazı'nda bulunan Çardak kıyı okudur.
• Dünyanın en uzun kıyı oku Azak Denizi'nde Arabat kıyı okudur. Yaklaşık 110 kilometre uzunluğundadır.
• Bir tatlı su kütlesindeki en uzun kıyı oku, Erie Gölü'ne yaklaşık 32 km (20 mil) uzanan Long Point, Ontario'dur
• İngiltere'de Humber Nehri'nin ağızında bulunan Spurn Point kıyı oku 4.8 (3.0 mil) km uzunluğuna sahiptir.

Ayrıca bakınız

• Dış kuvvetler

Kaynakça