Büyük ünlü uyumu

Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçedeki iki ses uyumundan biri. Kökeni Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılır. Türkçedeki öz Türkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.

Kurallar

1. Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:
   • adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, kırlangıç
2. Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
   • beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük

İstisnalar^[1]

Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Ekler

Türkçede ekler sözcüğün son ünlüsüne göre uyuma girer. Fakat bazı ekler bu kurala aykırılık gösterir: -ki, -yor, -ken, -mtırak, -gil, -leyin. Bu ekler her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez.

• akşam-leyin, bakla-gil, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor gibi.

-daş eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz ancak ünsüz sertleşmesine uyar:

• din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.

-ki aitlik eki kalınlık kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bozar:

• akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, onunki.

Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Sözcükler

Büyük ünlü uyumu her Türkçe sözcükte sağlanmayabilir. Bazı sözcükler öz Türkçe olmasına rağmen zamanla ses değişimi gibi çeşitli etkenlerle büyük ünlü uyumu kurallarının dışında kalmışlardır:

• anne (ana), dahi (daha), elma (alma), hangi (kangı), hani (kanı), inanmak (ınanmak), kardeş (karındaş->kardaş), şişman (-man ekinin özelliği ile^[2]) vb.

Büyük Ünlü Uyumunun Aranmadığı Sözcükler

Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:

• açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli

Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

• Türk, berk, yap, sert, sürt, et, ay vb.

Büyük ünlü uyumu, başka dillerden Türkçeye geçmiş olan sözcüklerde aranmaz. Bu sözcükler Türkçeye geçirilirken her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler:

• ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, sevda vb.

Diğer Durumlar

Büyük ünlü uyumuna uymayan veya bu uyumun aranmadığı sözcüklere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından genellikle son hecenin ünlüsüne uyar:

• adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.

Son ünlüleri kalın harf olmasına karşın ince şekilde telaffuz edilen bazı alıntı kelimeler, ince ünlü ile başlayan ekler alır çünkü kelimenin son ünsüzü ince söylenir:^[3]

• alkol > alkolü, hakikat > hakikati, kabul > kabulü, kontrol > kontrolü, saat > saate vb.

Genelde ilk heceden sonra hem geniş hem de yuvarlak ünlüler kullanılmaz.^[4]

• dudak, duvak

Kaynakça