Birleşik cümle

Birleşik cümle veya bileşik cümle, bir ana (temel) cümle ile onun anlamını tamamlayan bir veya daha fazla yardımcı cümleden (yan cümlecik) meydana gelen cümledir.^[1] Birleşik cümlelerde ana yüklemin haricinde yargı veya eylem bildiren başka sözcükler de bulunur. Aşağıdaki örneklerde yardımcı cümleler eğik çizgi (/) ile ayrılmıştır ve bazı noktalama işaretleri anlatım kolaylığı açısından kullanılmamıştır:

• Gittin / sanıyordum.
• Otobüs zamanında gelmezse / geç kalacağız.

Ana cümlenin yükleminin bildirdiği yargıya temel yargı denir. Örneğin yukarıdaki örneklerde "sanıyordum" ve "geç kalacağız" yüklemleri temel yargıları bildirmektedir.

Çeşitleri

Şartlı

Şartlı bileşik cümlelerdeki yardımcı cümleler dilek-şart eki "-se" ile oluşturulur:

• Yarın hava güzel olursa / gezmeye gideceğiz.
• Dikkatle dinlersen / hemen anlarsın.
• Artık demir almak günü gelmişse zamandan /

Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan (Sessiz Gemi, Yahya Kemal Beyatlı)

Şartlı bileşik cümleler Türkçenin aslî bileşik cümle çeşididir.^[1] Dikkat edilirse Türkçede "Dizinde ağlasam." cümlesi gibi, dilek-şart kipinin basit bir cümlede yüklem olarak kullanıldığı cümleler oldukça sınırlı sayıdadır. Bu nedenle dilek-şart ekinin aslî görevi bileşik cümle oluşturmaktır.

ki'li

ki'li bileşik cümle, yardımcı cümlenin "ki" bağlacı ile oluşturulduğu cümlelerdir:

• Duydum ki / unutmuşsun gözlerimin rengini.
• Görüyorum ki / çalışmışsın.
• Şu çocuk ki / kendisi sınıf arkadaşım olur / bu semtin en iyi futbolcusudur. (bkz. parantez cümlesi)

Bazı kaynaklarda ki'li bileşik cümle hatalı olarak "ilgi bileşik cümlesi" olarak adlandırılır. ki bağlacı, ilgi zamiri -ki ile karıştırılmamalıdır.

İç içe

İç içe bileşik cümle, yardımcı cümlenin "tam bir cümle" olduğu bileşik cümle türüdür. Yardımcı cümle ana cümlenin öğelerinden birini meydana getirmekle birlikte kendine ait yüklemi bulunur:

• Güneş doğdu mu / kalkarım.
• İş bitiyor / sayılır.
• Gittin / sanıyordum.
• Buraya gel / dedi.^[2]

Girişik

Girişik bileşik cümleler, yardımcı unsurun bir fiilimsi ile oluşturulduğu cümlelerdir:

• Beni soran adam / şu muydu? (sıfat-fiil)
• Havaların ısınması / tatilcileri sevindirdi. (isim-fiil)
• Döndüğünü duyunca / hemen geldim. (zarf-fiil)

Fiilimsiler, cümlede isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiillerdir. Fiilimsiler ile oluşturulan cümleler bazı kaynaklarda bileşik cümle kabul edilmez.^[3]

Kaynakça

• Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.