Ünsüz değişmesi
- Ünsüz benzeşmesi veya ünsüz sertleşmesi ile karıştırılmamalıdır.
Ünsüz değişmesi, sessiz harflerin ek almaksızın sözcüğün söylenişine ya da yazımına daha uygun ünsüzlerle değişmesi sonucu oluşan Türkçedeki ses olaylarından biridir. Ünsüz benzeşmesi ve sertleşmesi olayları, sözcük ek alırken gerçekleşir. Ünsüz değişmesi ise kelimenin kökeni ile ilgilidir. Genellikle alıntı sözcüklerin Türkçenin ses yapısına uyarlanması ile gerçekleşen bir olaydır. Altı adet ünsüz değişmesi vardır.
Gerileyici ses benzeşmesi (Dudak ünsüzlerinin benzeşmesi/n-b çatışması)
Gerileyici ses benzeşmesi (dudak ünsüzlerinin uyumu), bir dudak ünsüzü olan b'nin kendinden önceki n damak ünsüzünü m dudak ünsüzüne dönüştürmesi olayıdır.[1] Genellikle Farsça sözcüklerde görülür.
- saklanbaç > saklambaç
- dolanbaç > dolambaç
- canbaz > cambaz
- çarşanba (çeharşenbe) > çarşamba
- perşenbe (pencşenbe) > perşembe
- penbe > pembe
- tenbel > tembel
Özel isimlerde (İstanbul, Safranbolu vb.), birleşik sözcüklerde (sonbahar, binbaşı vb.) ve diğer bazı sözcüklerde (düzenbaz) bu olay görülmez.
ğ > v değişmesi
Bazı sözcüklerde aslen ğ olmasına rağmen yazılışında ve günümüzdeki söylenişinde bu harfin v'ye dönüşmesi olayıdır. Bazı ağızlarda bu tür sözcüklerin ğ harfiyle söylendiği görülür ancak bu sözcüklerin doğru yazımı v harfi iledir.
- döğmek > dövmek
- söğmek > sövmek
- öğmek > övmek
- oğmak > ovmak
b > p değişmesi
Bazı sözcüklerdeki b harfinin p harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.
Sondaki b'nin p'ye dönüşümü
Türkçenin ses yapısı gereği sözcüklerin sonunda b ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin (çoğu Arapça kökenli) sonundaki b harfi p'ye dönüşür.
- kitab > kitap
- hesab > hesap
- mahcub > mahcup
- hitab > hitap
Bazı tek heceli sözcüklerde ve ruzuşeb sözcüğünde bu durum görülmez.
- ab
- tab
- hab
- şeb
S'den sonra gelen b'nin p'ye dönüşümü
Arapça kökenli sözcüklerin içerisinde bulunan s harfinden sonra gelen b harfi p harfine dönüşür.
- isbat > ispat
- tesbih > tespih
- nisbet > nispet
- tesbit > tespit
Bazı sözcüklerde bu durum görülmez:
- hasbelkader
- hasbihal
- esbap
c > ç değişmesi
Bazı sözcüklerdeki c harfinin ç harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.
Sondaki c'nin ç'ye dönüşümü
Türkçenin ses yapısı gereği sözcüklerin sonunda c ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin sonunda bulunan c harfi ç'ye dönüşür.
- hac > haç (istavroz anlamındaki)
- tac > taç
- ilac > ilaç
Bu kurala yalnızca iki sözcük istisnadır.
- hac
- sac (kıl anlamındaki saç sözcüğüyle anlam farkını belirtmek için yazılışta c harfi korunmuştur)
Sözcük içerisindeki c'nin ç'ye dönüşümü
Bazı Arapça kökenli sözcüklerdeki c harfi ç'ye dönüşürken (ictihat > içtihat, mechul > meçhul) bazılarında bu durum görülmez (tescil, mescit).
d > t değişmesi
Bazı sözcüklerdeki d harfinin t harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.
Sondaki d'nin t'ye dönüşümü
Türkçenin yapısı gereği sözcüklerin sonunda d ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin sonunda bulunan d harfi t'ye dönüşür.
- band > bant
- cild > cilt
- metod > metot
- standard > standart
- etüd > etüt
Bazı sözcüklerde bu durum görülmez.
- şad
- yad
- mod
- barkod
Bazı Türkçe kökenli sözcüklerde ise yazılışta anlam farkını ortaya koymak için sondaki d ünsüzü korunmuştur.[2]
- od
- ad
Sözcük içerisindeki d'nin t'ye dönüşümü
Bazı Arapça sözcükler içerisindeki d harfi t harfine dönüşürken (mikdar > miktar, tedkik > tetkik) bazılarında bu durum görülmez (takdim, takdir, tasdik). Farsça kökenli -dar eki eklendiği bazı sözcüklerde -tar şekline dönüşür (taraftar, emektar) ancak bu durum ünsüz sertleşmesi kapsamında değerlendirilebilir.
g > k değişmesi
Türkçenin yapısı gereği sözcüklerin sonunda g ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle bazı alıntı sözcüklerin sonunda bulunan g harfi k'ye dönüşür.
- aheng > ahenk
- reng > renk
- heveng > hevenk
Çoğu Batı kökenli sözcükte bu durum görülemez.
- miting
- psikolog
- analog
- arkeolog
