Ahameniş İmparatorluğu

Ahameniş İmparatorluğu 𐎧𐏁𐏂 Xšāça
MÖ 550-MÖ 330
Büyük Kiros'un Bayrağı
I. Darius (MÖ 522 - MÖ 486) yönetimi altında Ahameniş İmparatorluğunun en geniş sınırları[1][2][3][4]
Başkent	Babil[5] Pasargad Ekbatan Susa Persepolis (törensel)
Resmî dil(ler)	Eski Farsça
Yaygın dil(ler)	Akadca[6] Elamca[7][8] Grekçe[9] Medce
Resmî din	Zerdüştçülük
Hükûmet	Monarşi
Kralların kralı
• MÖ 559-530 II. Kiros • MÖ 530-522 II. Kambises • MÖ 522-486 I. Darius • MÖ 486-465 I. Serhas • MÖ 465-424 I. Artaserhas • MÖ 424-424 II. Serhas • MÖ 424-423 Sogdianus • MÖ 423-405 II. Darius • MÖ 405-358 II. Artaserhas • MÖ 338-336 Arses • MÖ 336-330 III. Darius
Tarihî dönem	Klasik Antik Çağ
• Kuruluşu MÖ 550 • Thymbra Muharebesi MÖ 547 • Pelisyum Muharebesi MÖ 525 • Pers-Yunan savaşları MÖ 499-449 • Korint Savaşı MÖ 395-387 • Dağılışı MÖ 330
Yüzölçümü
MÖ 500	5.500.000 km2
Nüfus
• MÖ 500 17 milyon ila 35 milyon
Para birimi	Dareikos
Öncüller Ardıllar Medler Elam Yeni Babil İmparatorluğu Lidya Likya Sirenayka Soğdya Massagetler Persis Makedonya (antik krallık)

İran tarihi dizisinin bir parçası
Mitolojik tarih Pişdâdî Hanedanı Keyânî Hanedanı
Tarihöncesi MÖ Tarihöncesi İran Antik Çağ-4000 Karaz kültürü 3400-2000 Proto Elamlılar 3200-2700 Ciruft kültürü c. 3100-c. 2200 Elam 2700-539 Akad İmparatorluğu 2400-2150 Kassitler c. 1500-c. 1155 Yeni Asur İmparatorluğu 911-609 Urartular 860-590 Manna Krallığı 850-616
İmparatorluklar devri Med İmparatorluğu MÖ 678-550 (İskit Krallığı) MÖ 652-625 Yeni Babil İmparatorluğu MÖ 626- 539 Ahameniş İmparatorluğu MÖ 550-330 Ermenistan Krallığı MÖ 331-MS 428 Atropatena MÖ 320'ler-MS 3. yüzyıl Kapadokya Krallığı MÖ 320'ler-MS 17 Seleukos İmparatorluğu MÖ 312-63 Pontus Krallığı MÖ 281-MS 62 Fratarakas MÖ 3. yüzyıl Persis kralları MÖ 3. yüzyıl-c. MS 222 Part İmparatorluğu MÖ 247-MS 224 Mesene MÖ 141-MS 222 Hint-Part Krallığı 19-240 Sasani İmparatorluğu 224-651 Zermihrîler 6. yüzyıl-785 Kârînîler 550'ler-11. yüzyıl
Orta Çağ Râşidîn Halifeliği 632-661 Emevîler 661-750 Abbâsîler 750-1258 Dâbûyîler 642-760 Bâvendîler 651-1349 Demâvend Masmuğanı 651-760 Bâdüsbânîler 665-1598 Cüstânîler 791-11. yüzyıl Zeydîler 864-14. yüzyıl Tâhirîler 821-873 Sâmânîler 819-999 Seferîler 861-1003 Gurlular pre-879-1215 Sâcoğulları 889-929 Müsâfirîler 919-1062 Ziyârîler 930-1090 İlyâsîler 932-968 Büveyhîler 934-1062 Gazneliler 977-1186 Kâkûyîler 1008-1141 Nasrîler 1029-1236 Şabankara 1030-1355 Büyük Selçuklu İmparatorluğu 1037-1194 Harezmşahlar Devleti 1077-1231 İldenizliler 1135-1225 Yezd Atabegleri 1141-1319 Salgurlular 1148-1282 Hezâresbîler 1155-1424 Piştekinliler 1155-1231 Kutluğhanlılar 1223-1306 Mihribânîler 1236-1537 Kert Hanedanı 1244-1396 İlhanlılar 1256-1335 Çobanoğulları 1335-1357 Muzafferîler 1335-1393 Celâyir Sultanlığı 1337-1376 Serbedârîler 1337-1376 İncûlular 1335-1357 Efrâsiyâb Hanedanı 1349-1504 Maraşîler 1359-1596 Timurlular 1370-1507 Kârkiyâ Hanedanı 1370'ler-1592 Karakoyunlular 1406-1468 Akkoyunlular 1468-1508
Erken Modern Çağ Safevîler 1501-1736 (Hotakîler) 1722-1729 Afşar Hanedanı 1736-1796 Talış Hanlığı 1747-1826 Zend Hanedanı 1751-1794 Kaçar Hanedanı 1789-1925
Modern Çağ Pehlevî İranı 1925-1979 Geçici Hükûmet 1979 İran İslam Cumhuriyeti 1979-günümüz
İlgili maddeler Ad Hükümdarlar Devlet başkanları Askerî tarih Ekonomik tarih Savaşlar
Zaman çizelgesi
g t d

Azerbaycan tarihi
Antik Çağlar Karaz kültürü Albanya Devleti Ahameniler İmparatorluğu Seleukos İmparatorluğu Atropatena Sasani İmparatorluğu
Orta Çağ Emevîler Abbâsîler Şirvanşahlar Devleti Selçuklu Hanedanı İldenizliler Karakoyunlular
Yeni Çağ Akkoyunlular Safevî Devleti Afşar Hanedanı Hanlıklar Bakü Hanlığı Karabağ Hanlığı Nahçıvan Hanlığı Revan Hanlığı Gence Hanlığı Kuba Hanlığı Kaçar Hanedanı Rus egemenliği
20. Yüzyıl Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Transkafkasya SFSC Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Azerbaycan Millî Hükûmeti SSCB'nin dağılması Azerbaycan Cumhuriyeti Karabağ Savaşı
Diğer Konular Anayasa Ekonomik Askeri Sosyal
g t d

Ahameniş İmparatorluğu ya da Hehamenişiler (İngilizce telaffuz: [əˈkiːmənɪd]; 𐎧𐏁𐏂, Hšassa (Eski Farsça), İmparatorluk), MÖ 6. yüzyılda Büyük Kiros tarafından kurulan, tarihteki ilk Pers devletidir.

Tarihçe

MÖ 550'de Persler Büyük Kiros önderliğinde birleşerek kuzeydeki Medler'i yıkmış ve bir devlet haline gelmişlerdir. Bundan sonra Kyros fetih hareketlerine girişmiştir. Bu fetihlerde ise Babil, Fenike gibi zengin yerleri fethedip ülkeyi zengin bir krallık haline getirmiştir. Urartu, Manna devletini, Lidya'yı ve Krezus'un servetini ele geçirip tüm Anadolu'yu hakimiyeti altında birleştirmiştir. Anadolu'yu ele geçirdikten sonra Babil'e saldırmış ve orayı da fethedip kendini Babil kralı ilan etmiştir. Bundan sonra ise Mısır'a saldırma hazırlıklarına başlamış, kuzeydoğuyu sağlamlaştırmak için İskit-saka imparatorluğu ile savaş yapmış ve bu savaşların birinde Kraliçe Tomris'in ordusuna mağlup olarak ölmüştür.

Yerine ise oğlu Kambis geçmiştir. Kambis devrinde Mısır fethedilmiş, Kartaca'ya kadar Pers ordusu ilerlemiş ancak Kartacalıları geçememiştir. Kambis döneminde İranlı kabileler ayaklanmışlardır, bunlar Gomata isimli bir Med rahibinin başını çektiği Mecusilerdir.

Kambis Mısır dönüşü ölmüş, yerine ise ünlü Pers İmparatoru I. Darius geçmiştir. İlk olarak kabile isyanlarını bastırmış ve çeşitli alanlarda devrim niteliğindeki hareketlere girişmiştir. I. Darius da fetih hareketlerine girişmiş, İmparatorluk sınırları doğuda Hindistan'a dayanmıştır. Kafkasya'ya doğru İskitlere karşı da sefer yapmış ama başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Daha sonra batıya yönelip, Trakya, Makedonya ve Ege'ye saldırıp buraları ele geçirmiştir.

Bunun üzerine Spartalılar, Darius ve oğlu I. Serhas'e karşı Salamis Deniz Savaşı'nı yapmışlardır. Salamis Deniz Savaşı'nda elde edilen ganimetlerin bütünü Büyük İskender'in fethinde ele geçirilmiştir.

II. Artaserhas döneminde devlet hızla çözülmeye başlamış, İmparatorluk'ta ayaklanmalar olmuş, Mısır bağımsızlığını ilan etmiştir. İsyanlar güçlükle bastırılmış ama daha sonra III. Darius döneminde Ahameniş İmparatorluğu'na Büyük İskender son vermiştir.

Ahameniş imparatorluğu tarihte Ortadoğu'da kurulmuş olan en büyük imparatorluklardan biridir. Ege'ye ve Hindistan'a uzanan, gerçek anlamda bir imparatorluk gerçekleştirilmiştir.^[10]

Etimoloji

Açıkça, Haxāmaniš Haxām+aniš dir, ilki adaçayı anlamına gelen İbranice חכם'den, ikincisi ise Anshan'dan gelmektedir.

Mimari

Pers mimarisinin en güzel örneği, kalıntıları günümüze kadar ulaşan ve Susa'da yer alan 100 sütunlu Kraliyet Sarayı'dır. I. Darius yazıtında, bu sarayın Mısırlı, İyonyalı, Babilli, Lidyalı vb. tutsaklar tarafından yapıldığını anlatır. Persler hâkimiyeti altındaki halklardan ilham alsalar da, mimari ve sanatları kendilerine özgüdür.

Nakş-ı Rüstem'de Ahameniş İmparatorları mezarları

Yazı, dil ve edebiyat

Ahamenişler, kuruluşlarından I. Darius'a değin uzanan süreç boyunca hem resmî dil hem de geçer dil olarak Elamca'yı kullanmışlardır. Elamca'nın resmî kullanımı, Persepolis yönetsel belgelerinde görülmektedir. Büyük taş yazıtlar, her daim Elam dili ile yazılmış ve Elamca'ya ek olarak Akadca da kullanılmıştır.^[7]

I. Darius döneminde, Mezopotamya'da yaygınca kullanılmakta olan Aramice, imparatorluğun yeni resmî dili konuma getirilmiştir. Bu dil, geniş devletin türlü bölgelerinden farklı halkların ve farklı dillerin anlaşması için bir aracı konumuna gelmiştir. Çağdaş bilim dünyasının Resmi Aramice ya da İmparatorluk Aramicesi olarak adlandırdığı bu dilin, devletin resmî dili olarak kullanılması; Ahamenişlerin, büyük imparatorluğu ellerinden geldiğince bir arada tutabilmelerinde çok büyük bir etkiye sahiptir.^[11] Richard Frye, İmparatorluk Aramice'sini, Ahamenişlerin geçer dili olarak tanımladıktan sonra Aramice'nin kullanımının, devlet içinde, düşünüldüğünden bile çok daha ileri düzeyde olduğunu ve çok daha büyük bir nüfuza sahip olduğunu belirtir.^[12] Devletin yıkılmasından yüzlerce yıl sonra bile Arami alfabesi ve sayısız Aramice sözcük, Persçe'de yaşamaya devam edecektir.^[13]

Ahameniş yönetiminin, resmî yazışmalarını Grekçe olarak da yaptığı görülmektedir. Grekçe, devlet içinde yaygın bir bürokrasi dili olarak kullanılmıştır. Greklerin, devletin çekirdek bölgelerine yayılıp burada iş edinerek yaşadıkları bilinmektedir. Birçok etnisiteyi barındıran Susa sarayında, Yunanlar da bulunmuş ve buna bağlı olarak bu bölgeden günümüze Grekçe yazıtlar ile kısa bir Grekçe tablet kalmıştır.^[9]

Devlet içinde resmî bir yeri olmayan Persçe ise tüm dönemlerde atıl durumda olmuştur. Öyle ki II. Artaserhas döneminden kalan belgelerden anlaşıldığına göre devletin resmî görevlileri bile Pers dilini yeterince öğrenmemiştir ve bu dili yazıtlara geçirirken dilbilgisi ve yazım kurallarını yanlış aktarmışlardır.^[14] Sonuç olarak resmî görevliler bile bu dili çok önceden unutmuşlardır ve nadir olarak görülen Pers dilinin kullanımı sırasında ise sözcük dağarcığını artırarak dili kullanışlı duruma getirmek için eski yazıtlarda kullanılan dillerden sözcükler toplamışlardır.^[15]

Bilim

Pers İmparatorluğunda bilim Mezopotamya kadar gelişmemiştir. Takvimleri Babil etkisiyle geliştirilmişti. Dareikos denilen bir para birimi darp etmişlerdir. Herodot’un anlattığına göre, Persler vergi geliri olarak diğer halklardan aldıkları paraları eritip tekrar para olarak basıyorlardı.

Din

Perslerin dininde gökyüzü, su, ateş ve toprağın önemli bir yeri vardı. Ahura Mazda (ya da Hürmüz) adlı tanrıya tapılan Zerdüştlük (veya Mazdaizm) dininin dışında yerel Hint-Avrupa dinleri de vardı. Bu din özellikle Pers soyluları arasında yaygındı. Düalizm ilkesinin belirgin olduğu dinlerden biridir. Eşit iki güç arasındaki savaşa, Hürmüz yani iyilik ve Ehrimen yani kötülük arasındaki savaşa, dayalı bir prensibi vardır.

Ahameniş İmparatorluğu hükümdarları

Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 550-MÖ 300)
Taht ismi	Asıl isim	Resim	Unvan	Doğum-Ölüm	Hükümdarlık başlangıcı	Hükümdarlık sonu	Aile bağlantıları	Not
Büyük Kiros			Büyük Kral, Persler Kralı, Anşan Kralı, Medya Kralı, Babil Kralı, Sümer ve Akad Kralı, Dünya'nın Dört Bir Köşesinin Kralı	MÖ 600 – MÖ 530	MÖ 559	MÖ 530	I. Kambises Anşan Kralı ve Astiages'in kızı Medya'li Mandana'nin oğlu	MO 559'dan itibaren Anşan Kralı. Massagetler ile yaptığı bir savaşta öldü.
II. Kambises			Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	? – MÖ 521	MÖ 530	MÖ 522	Büyük Kiros'un oğlu	Bir ayaklanmayı bastırmak için gitmekte iken yolda öldü.
Bardiya	Tanyoxarces		Büyük Kral, Mısır Firavunu	? – MÖ 522	MÖ 522	MÖ 522	Büyük Kiros'un oğlu	Pers soyluları tarafından öldürüldü.
I. Darius	Arsames (?)		Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	MÖ 550 – MÖ 486	MÖ 522	MÖ 486	Hystaspes'ın oğlu
I. Serhas			Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	MÖ 519 – MÖ 465	MÖ 485	MÖ 465	I. Darius'un oğlu	Öldürüldü.
I. Artaserhas			Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). Longimanus	? – MÖ 424	MÖ 465	MÖ 424	I. Serhas'ın oğlu
II. Serhas	Artaxerxes		Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	? – MÖ 424	MÖ 424	MÖ 424	I. Artaserhas'ın oğlu	Sogdianus tarafından öldürüldü.
Sogdianus			Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	? – MÖ 423	MÖ 424	MÖ 423	I. Artaserhas'ın oğlu	II. Darius tarafından öldürüldü.
II. Darius	Ochus		Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	? – MÖ 404	MÖ 423	MÖ 404	I. Artaserhas'ın oğlu
II. Artaserhas	Arsaces		Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	MÖ 436 – MÖ 358	MÖ 404	MÖ 358	II. Darius'un oğlu
III. Artaserhas	Ochus		Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	? – MÖ 338	MÖ 358	MÖ 338	II. Artaserhas'ın oğlu	Öldürüldü.
IV. Artaserhas	Arses		Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	? – MÖ 336	MÖ 338	MÖ 336	III. Artaserhas'ın oğlu	Öldürüldü.
III. Darius	Artashata		Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	MÖ 380 – MÖ 330	MÖ 336	MÖ 330	IV. Artaserhas'ın oğlu	V. Arteserhas tarafından öldürüldü.
V. Artaserhas	Bessus		Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).	? – MÖ 329	MÖ 330	MÖ 329	Olasılıkla II. Artaserhas'in soyundan gelme bir Pers soylu	Büyük İskender tarafından öldürüldü.

Kaynakça

Ayrıca bakınız

• Kiros Silindiri

Dış bağlantılar

• Lissner, Ivar (çev: Adli Moran), (2006), Uygarlık Tarihi, İstanbul:Nokta Yayınları, ISBN:
• mecusiler 20 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Eshat Ayata, Zerdüşt Avesta Bölümler - Kora Yayın, Ocak 1998