Büveyhîler

Büveyhîler آل بویه Âl-i Būya
934-1062
Büveyh hanedanının kontrolü altındaki üç emirliğin haritası, yaklaşık 970
Başkent	Şiraz (Fars Büveyhleri, 934-1062) Rey (Cibal Büveyhleri, 943-1029) Bağdat (Irak Büveyhleri, 945-1055)
Resmî dil(ler)	Arapça
Yaygın dil(ler)	Orta Farsça (ikincil mahkeme dili) Farsça (popüler, edebiyat)
Resmî din	Şiilik
Hükûmet	Irsî monarşi
Emir/Şah
• 934-949 İmâdüddevle • 1048-1062 Abu Mansur Fulad Sutun
Tarihî dönem	Orta Çağ
• Kuruluşu 934 • İmâdüddevle kendini "Emir" ilân etti. 934 • Âlâ'ü'd-Devle kendini "Şehinşah" ilân etti. 979 • Dağılışı 1062
Yüzölçümü
980	1.600.000 km2
Para birimi	Dirhem, dinar
Öncüller Ardıllar Abbâsîler Ziyârîler Gazneliler Büyük Selçuklu İmparatorluğu Kâkûyîler Mervânîler Şabankara Annaziler

İranlı halkların tarihi

İlk Çağ Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 550–MÖ 330) Pontus Krallığı (MÖ 281-62) Sasani İmparatorluğu (224–651) Orta Çağ Rüstemiler Devleti (767–909) Sadakiyan Devleti (770–827) Cüstaniler (791-11.yy) Tâhirîler (821-873) Seferîler (861-1003) Ayşani Devleti (912-961) Ziyârîler (930–1090) Büveyhoğulları (934-1055) Kakuyiler (1008–1141) Küçük Luristan Atabeyliği (1155–1597) Yeni Çağ Zend Hanedanı (1750-1794) Yakın Çağ Afganistan (1919) Pehlevi Devleti (1925-1979) İran (1979) Tacikistan (1991)

g t d

İran tarihi dizisinin bir parçası
Mitolojik tarih Pişdâdî Hanedanı Keyânî Hanedanı
Tarihöncesi MÖ Tarihöncesi İran Antik Çağ-4000 Karaz kültürü 3400-2000 Proto Elamlılar 3200-2700 Ciruft kültürü c. 3100-c. 2200 Elam 2700-539 Akad İmparatorluğu 2400-2150 Kassitler c. 1500-c. 1155 Yeni Asur İmparatorluğu 911-609 Urartular 860-590 Manna Krallığı 850-616
İmparatorluklar devri Med İmparatorluğu MÖ 678-550 (İskit Krallığı) MÖ 652-625 Yeni Babil İmparatorluğu MÖ 626- 539 Ahameniş İmparatorluğu MÖ 550-330 Ermenistan Krallığı MÖ 331-MS 428 Atropatena MÖ 320'ler-MS 3. yüzyıl Kapadokya Krallığı MÖ 320'ler-MS 17 Seleukos İmparatorluğu MÖ 312-63 Pontus Krallığı MÖ 281-MS 62 Fratarakas MÖ 3. yüzyıl Persis kralları MÖ 3. yüzyıl-c. MS 222 Part İmparatorluğu MÖ 247-MS 224 Mesene MÖ 141-MS 222 Hint-Part Krallığı 19-240 Sasani İmparatorluğu 224-651 Zermihrîler 6. yüzyıl-785 Kârînîler 550'ler-11. yüzyıl
Orta Çağ Râşidîn Halifeliği 632-661 Emevîler 661-750 Abbâsîler 750-1258 Dâbûyîler 642-760 Bâvendîler 651-1349 Demâvend Masmuğanı 651-760 Bâdüsbânîler 665-1598 Cüstânîler 791-11. yüzyıl Zeydîler 864-14. yüzyıl Tâhirîler 821-873 Sâmânîler 819-999 Seferîler 861-1003 Gurlular pre-879-1215 Sâcoğulları 889-929 Müsâfirîler 919-1062 Ziyârîler 930-1090 İlyâsîler 932-968 Büveyhîler 934-1062 Gazneliler 977-1186 Kâkûyîler 1008-1141 Nasrîler 1029-1236 Şabankara 1030-1355 Büyük Selçuklu İmparatorluğu 1037-1194 Harezmşahlar Devleti 1077-1231 İldenizliler 1135-1225 Yezd Atabegleri 1141-1319 Salgurlular 1148-1282 Hezâresbîler 1155-1424 Piştekinliler 1155-1231 Kutluğhanlılar 1223-1306 Mihribânîler 1236-1537 Kert Hanedanı 1244-1396 İlhanlılar 1256-1335 Çobanoğulları 1335-1357 Muzafferîler 1335-1393 Celâyir Sultanlığı 1337-1376 Serbedârîler 1337-1376 İncûlular 1335-1357 Efrâsiyâb Hanedanı 1349-1504 Maraşîler 1359-1596 Timurlular 1370-1507 Kârkiyâ Hanedanı 1370'ler-1592 Karakoyunlular 1406-1468 Akkoyunlular 1468-1508
Erken Modern Çağ Safevîler 1501-1736 (Hotakîler) 1722-1729 Afşar Hanedanı 1736-1796 Talış Hanlığı 1747-1826 Zend Hanedanı 1751-1794 Kaçar Hanedanı 1789-1925
Modern Çağ Pehlevî İranı 1925-1979 Geçici Hükûmet 1979 İran İslam Cumhuriyeti 1979-günümüz
İlgili maddeler Ad Hükümdarlar Devlet başkanları Askerî tarih Ekonomik tarih Savaşlar
Zaman çizelgesi
g t d

Büveyhîler (Arapça: الْبُوَيْهِيُّون el-Büveyhiyyûn, Farsça: آل بویه Āl-e Būye; 945 - 1055), İran ve Irak'ta hakimiyet sağlayan Deylemi kökenli İrani ve Şii karakterli bir hanedan.^[1][2][3] Deylemlilerin kurduğu en güçlü hanedan olarak sayılır.^[4] İlk önce Kuzey İran'a sahip olmuş daha sonra güneye çekilmişlerdir. Sasanilerin yıkılışından sonra İran'ın çoğunu ele geçiren ilk bağımsız İrani devlettir.

Kökenleri

Büveyhîler, Deylemlilerin kurduğu bir devlettir. Büveyhî adı, V. Behrâm soyundan geldiği iddia edilen Bûye (Büveyh) bin Fennâ Hüsrev'den gelmektedir.^[5]

Kuruluşu

Şiî bir devlet olan Büveyhîlerin egemenliği 932'den 1055'e kadar sürmüştür. Bu hanedana adını veren Ebu Suca Büveyh, savaşçı bir kabilenin başkanıdır. Oğullarından Ali Fars'ta, Hasan Rey'de ve Ahmet de Kirman'da bir Büveyh Beyliği kurmuştur. Büveyhoğulları zamanla batıya ilerleyerek Bağdat'ı egemenliği altına almıştır. Büveyhoğulları daha sonra Halife'yi emrine almıştır. Halife Büveyoğullarının başkanını vali (emirül ümera) atamıştır. Büveyhoğulları daha sonra da Halife'nin gözlerine mil çektirerek yerine başka bir halife getirmiştir. Artık Abbasi Halifeleri, Büveyhoğullarının kuklası olmuştur.

Tarihçe

İmadüddevle devrinde, Şiraz (934), Ahvaz (938), Rey (942) ve Bağdat (945) kontrol altına alındı. Adudüddevle devrinde Umman (967), Kirman (968), Kuzey Irak (978), Diyarbakır yöresi- El Cezire (979), Taberistan ve Cürcan (981) da Büveyhi topraklarına dahil oldu.^[6]

Üç ayrı Büveyhîler Beyliği birleşince devlet güçlenmiştir. Devleti birleştiren Adudüddevle ölünce 983'te yeniden karışıklıklar ortaya çıkmıştır. İki kola ayrılan Büveyhoğullarından birine 1029'da Gazneli Mahmut son vermiştir. Adudüddevle zamanında ülkede birçok cami ve hastane yapılmıştır. Bunlar Moğol istilaları sonucu yakılıp yıkılmıştır. Büveyhioğullarının Bağdat'taki Türk komutanları zaman zaman Büveyhoğullarına karşı ayaklanmıştır. Ayrıca ordudaki Türk ve Deylemlilerin mücadele etmesi de devleti zor duruma düşürmüştür. Bu nedenle Büveyhioğullarının diğer kolu da zayıflamaya başlamıştır. Büveyhioğullarının baskısından kurtulmak isteyen Abbasî Halifesi Kaimbiemrillah Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey'den yardım istemiştir. Tuğrul Bey 1055'te Bağdat'a yaptığı seferde Büveyhioğuları ile savaşmış ve onları ağır bir yenilgiye uğratmıştır. Büveyhioğulları hükümdarını esir alan Tuğrul Bey bu devlete son vermiştir. Büveyihoğulları zamanında birçok mimari eser de yapılmıştır. Büveyhioğulları bugünkü İran, Irak, Azerbaycan ve Türkiye topraklarının belli bir kısmına hakim olmuş bir hanedandır.

Büveyh Hükümdarları

Büyük Hükümdarlar

Büveyh hükümdarları devleti genelde Fars, Jibal ve Irak'tan yönetmiştir. Ülke üçe bölünmüş olduğundan üç ayrı hükümdar tarafından yönetilmiştir.

Fars kolu

• İmâdüddevle 934-949
• Adudüddevle 949-983
• Şerefüddevle 983-989
• Samsâmüddevle 989-998
• Behâüddevle 998-1012
• Sultânüddevle 1012-1024
• Ebû Kalicar 1024-1048
• Abu Mansur Fülâd Sütûn 1048-1055

Selçuklu Hanedanı'na dahil olmuştur.

Rey kolu

• Rüknüddevle 935-976
• Fahrüddevle 976-980
• Muayyadüddevle 980-983
• Fahrüddevle (tekrar) 984-997
• Mecdüddevle 997-1029

Gazneliler'e dahil olmuştur.

Irak kolu

• Müizzüddevle 945-967
• İzzüddevle 966-978
• Adudüddevle 978-983
• Samsâmüddevle 983-987
• Şerefüddevle 987-989
• Behâüddevle 989-1012
• Sultânüddevle 1012-1021
• Müşerrefüddevle 1021-1025
• Celâlüddevle 1025-1044
• Ebû Kalicar 1044-1048
• El-Melikü’r-Rahim 1048-1055

Selçuklu Hanedanı'na dahil olmuştur.

Küçük Hükümdarlar

Bazı küçük bölgeleri yöneten Büveyh hükümdarlarıdır.

Basra Büveyhleri

• Diyaüddevle 980'ler

Fars Büveyhlerine katılmıştır.

Hamedan Büveyhleri

• Muayyadüddevle 976-983
• Şamsüdevle 997-1021
• Samaüddevle 1021-1024

Kerman Büveyhleri

• Kavamüddevle 1012-1028

Fars Büveyhlerine katılmıştır.

Huzistan Büveyhleri

• Tacüddevle 980'ler

Fars Büveyhlerine katılmıştır.

Dış bağlantılar

• İran Ansiklopedisi 5 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça