Farmakoloji

Farmakoloji ya da eczabilim (Antik Yunancada: farmakon (φάρμακον)=ilaç; logos(λόγος)=bilim demektir) günümüzdeki anlamıyla canlı organizmadaki (deney hayvanı ve insan) ilaç etkilerini ve canlı organizmaya alınan ilaçların yapısını inceleyen bir bilim dalıdır.^[1] Yeni sentezlenmiş veya bitkilerden ayrıştırılmış maddelerin etkilerini biyolojik yapısını laboratuvar çalışmaları ile deney hayvanlarında, klinik araştırmalar ile insanlarda inceleyerek ilaç geliştirme çalışmalarına katkı veren bir tıp ve eczacılık bilimidir. Diğer bir deyişle, ilaçların yapımından, kullanıma sunulmasına, ilaçlar ile biyolojik dizgeler arasındaki etkileşimleri inceleyen bilim dalıdır. Farmakoloji, deneyleri ve canlılar üzerindeki araştırmalardan klinik uygulamaya değin uzanan bu karmaşık ve yoğun süreci birçok alt dalı ve yardımcı bilim dalları ile yakından bağlantılı yürütür.^[2]

Tarihi

Günümüzdeki anlamıyla canlı organizmadaki (deney hayvanı ve insan) ilaç etkilerini ve canlı organizmaya alınan ilaçların yapısını inceleyen bir bilim dalıdır. Yeni sentezlenmiş veya bitkilerden ayrıştırılmış maddelerin etkilerini biyolojik yapısını laboratuvar çalışmaları ile deney hayvanlarında, klinik araştırmalar ile insanlarda inceleyerek ilaç geliştirme çalışmalarına katkı veren bir tıp ve eczacılık bilimidir.^[3]

Farmakoloji alt dalları

• Farmakodinamik: İlaçların canlılardaki (insan veya deney hayvanı) etkileri ile etki mekanizmalarını araştırır. İlaçların organizmaya ne yaptığı sorusuyla ilgilenir.
• Farmakokinetik: İlaçların canlı (insan veya deney hayvanı) vücuttaki emilimini, dağılımını, dönüşümünü ve vücuttan atılmasını inceler. Organizmanın ilaca ne yaptığı sorusuna cevap arar.
• Klinik farmakoloji: İlaçların insan organizması üzerindeki etkilerini ve insan vücudundaki sürecini inceler.
• Farmakoterapi: Hastalıkların tedavisinde ilaçların uygulanmasını konu alır. Konusu itibarı ile klinik farmakolojiye benzer
• Nörofarmakoloji: İlaçların sinir sistemi üzerindeki etkilerini inceleyen farmakoloji alt dalıdır.
• Psikofarmakoloji: İlaçların canlı psikolojisi ve davranışları üzerindeki etkilerini inceler.
• İmmünofarmakoloji: İlaçların canlıların bağışıklık sistemleri üzerindeki etkilerini inceler.
• Endokrin farmakoloji: İlaçların canlıların endokrin sistemi, diğer bir deyişle hormonlar üzerindeki etkilerini inceler.
• Kardiyovasküler farmakoloji: İlaçların kalp damar (dolaşım) sistemi üzerindeki etkilerini inceler.
• Kronofarmakoloji: İlaçların canlılardaki etkilerinin çeşitli zaman dilimleri içindeki değişimlerini inceler. Diğer bir deyişle ilaç etkisinin kronobiyolojik değişimini ele alır.
• Biyokimyasal farmakoloji: İlaçların canlıların biyokimyasal özellikleri üzerindeki etkilerini inceler.
• Moleküler farmakoloji: İlaçların canlılarda moleküler düzeydeki etki ve davranışlarını ele alır
• Klinik farmasi: Eczacının farmakoloji bilgilerini hasta yararına kullanması anlamına gelen bir halk sağlığı bilimidir.
• Radyo farmakoloji: Radyoaktif maddelerin vücuttaki etkileri ile bunlarla işaretlenmiş ilaçların farmakokinetiğinden bahseder.
• Nöropsikofarmakoloji: Nöral mekanizmaların incelenmesidir.
• Nörofarmakoloji: İlaçların sinir sistemindeki hücresel işlevini ve davranışı etkileyen nöral mekanizmaları araştıran bilim dalı.
• Psikofarmakoloji: İlaçların duygu durumu, algılar, düşünce ve davranış üzerindeki etkilerini inceleyen bilim dalı.
• Elektrofizyoloji: Vücuttaki merkezi sinir sistemi ve beyindeki sinir hücrelerinin elektrik hareketlerini inceleyen bilim dalı.
• Farmakoepidemiyoloji: İyi tanımlanmış popülasyonlarda ilaçların kullanımları ve etkilerinin incelenmesidir.
• Farmakoinformatik: Eczacılık bilişimidir.
• Farmakogenetik: İlaçların terapötik ve toksik etkilerinin genetik nedenlerini inceleyen bir yöndür..
• Farmasötik: Yeni bir kimyasal varlığın (NCE) veya eski ilaçları ilaca dönüştürme süreci ile ilgilenen eczacılık disiplinidir.
• Farmakosibernetik: Bilişim ve internet teknolojilerinin uygulanması yoluyla ilaç kullanımını destekleme bilimini tanımlayan yeni bir alandır.
• Farmakogenomik: Genomun ilaç yanıtındaki rolünün incelenmesidir.
• Farmakotoksikoloji: Farmasötik ilaçlara ve maddelere toksik maruziyetin sonuçlarının incelenmesidir.
• Klasik farmakoloji: Bozulmamış hücrelerde veya tüm organizmalarda taramadır.
• Ters farmakoloji: Belirli bir protein hedefinin aktivitesinin modülasyonuna dair bir hipotezdir.
• Fotofarmakoloji: Hedef ilaç iletimi için ışıkla değiştirilebilir moleküllerin etkinleştirilmesi ve devre dışı bırakılmasıdır.
• İmmünfarmakoloji: Farklı etki mekanizmalarına sahip çoklu ilaçların kullanımı.

Farmakolojiye yardımcı bilim dalları

Eczacılık bilim dalları

• Toksikoloji: Bir görüşe göre Farmakoloji'den alt dal olarak doğup gelişen bu bilim dalı ilaçlar ve diğer kimyasal maddelerin canlı organizmalardaki zararlı (toksik) etkilerini inceler. Zehirbilim olarak da tanımlanmaktadır.
• Farmakognozi: İlaç hammaddeleriyle ilgilenen alt bilim dalıdır.
• Farmasötik kimya veya Medisinal Kimya
• Farmasötik teknoloji

Tıp bilim dalları

• Anatomi
• Fizyoloji
• Psikoloji
• Patoloji ve Fizyopatoloji
• Histoloji ve Sitoloji
• Dahiliye ve Tüm alt dalları
• Mikrobiyoloji
• Biyokimya

Diğer temel bilim dalları

• Biyoloji
• Kimya
• Mantık
• Matematik
• Fizik
• İstatistik

İlâçların elde edildiği kaynaklar

1. Bitkiler

Günümüzde ilaçlar birçok bitkisel kaynaklardan elde edilmektedir. Afyon alkoloidleri, kalp glikozidleri, enzimler, selüloz, yağlar, esanslar bunların başşlıcalarıdır. İlaç yapımında bitkilerin kök, gövde, yaprak, çiçek, tohum, kabuk vb. kısımları kullanılır.

2. İnsanlar ve hayvanlar

Hormonlar, serumlar, enzimler, gamma glugobin gibi...

3. Mikroorganizmalar

Küf mantarından elde edilen penisilinler, bazı antibiyotikler gibi...

4. Sentetik maddeler

Tabii kaynaklıl ilaçların daha bol ve daha ucuz olarak elde edilmesi zehirli ilaçların geliştirilmesi ilaçların yan etkilerinin azaltılaması amacıyla laboratuvar ortamında sentez yoluyla elde edilen ilaçlardır. Sülfonomidler, bazı hormonlar, eter, yarı sentetik penisilinler gibi...

5. Radyoaktif izotopolar

Hastalıkların teşhiş ve tedavisinde, tıbbi araştırmalarda kullanılır.

6. İnorganik maddeler

İyot, demir, kalsiyum, sodyumklorür gibi...

Farmakoloji ile ilgili temel eserler

1. Kayalp SO. Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji, Ankara.
2. Kaya S., Bilgili A., Pirinçci İ. Veteriner Uygulamalı Farmakoloji, Ankara.

Kaynakça

Dış bağlantılar

• Türk Farmakoloji Derneği12 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• International Union of Pharmacology (IUPHAR)25 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• The Federation of European Pharmacological Sciences (EPHAR)11 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• The American Society for Pharmacology and Experimental Therapeutics22 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• British Pharmacological Society