Kadınlara Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası Sözleşmesi

Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Yok Edilmesi Sözleşmesi ya da CEDAW (İngilizce: Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women), 1979'da Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilen ve taraf devletlere kadınlara karşı ayrımcılığın tüm biçimlerini ortadan kaldırma yükümlülüğü getiren uluslararası bir sözleşmedir.

Birleşmiş Milletler bünyesinde yer alan sekiz temel insan hakları sözleşmesinden biridir. İnsan haklarına sadece erkek cinsiyetinin değil kadının da sahip olduğu vurgusu üzerinden biçimlendirilmiş bir metindir.^[1] "Kadınların Uluslararası Haklar Bildirgesi" olarak anılan bu düzenleme,^[2] kadın-erkek eşitliğinin yasalar önünde olduğu kadar fiilen de sağlanmasını öngörür. Taraf devletler, kadınlara karşı ayrımcılığın tüm alanlarını ve biçimlerini tanımlamak, bunlara karşı önlemler geliştirmek yanında mağdurlara yardım etmek, şiddeti gerçekleştirenleri cezalandırmak yükümlülüğü altına girmektedir.

Sözleşmenin ilk dört bölümünde öngörülmüş olan hakların Taraf Devletlerce uygulanmasını denetlemek üzere bir denetim organına ve denetim usullerine yer verilmiştir. Taraf devletler düzenli aralıklarla rapor sunarak sözleşmeyi uygulamadaki çabalarını değerlendirmesi için uzmanlardan oluşan bir komiteye yetki vermektedir. Komite ayrıca 22 Aralık 2000’de yürürlüğe giren ve Taraf Devletlerin imzaladığı ikinci bir sözleşme niteliğinde olan İhtiyari Protokol ile Sözleşmenin ihlal edildiğine ilişkin bireysel ya da grup şikayetlerini de değerlendirmeye; ağır ya da sistematik Sözleşme ihlalleriyle ilgili soruşturma yürütmeye yetkili kılınmıştır. 2021 yılında Perulu hukukçu Gladys Acosta Vargas 2024 yılı sonuna kadar görev yapmak üzere komite başkanı olmuştur.^[3]

Arka plan

1948'de İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin kabul edilmesiyle kadın-erkek eşitliği hukukta ve çeşitli Birleşmiş Milletler dokümanlarında yer almaya başlamıştır. Kadın haklarını güvence altına alan bir sözleşmenin oluşturulmasının gerekliliği konusunda tartışmalar devam ederken, BM Genel Kurulu 1967'de Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Bildirgesi'ni kabul etti. Böylece BM ilk defa cinsiyete dayanan ayrımcılığı, daha geniş ve kapsamlı bir yaklaşım gerektiren bir problem olarak gördüğünü ifade etti. Bu bildirge, manevi ve siyasal güce sahip olsa da devletler açısından bağlayıcı bir yükümlülük getirmiyordu.^[2]

BM'nin Meksiko'da 1975'te düzenlediği 1. Dünya Kadın Konferansı sırasında 1975-1985 arası "Kadın Onyılı" olarak ilan edildi ve bu konferansta yapılan çağrı ile BM'ye üye ülkelerde kadın erkek eşitliğini sağlamak amacıyla hareket noktası "her türlü ayrımcılığın kaldırılması" olan bir uluslararası sözleşme metni Kadının Statüsü Komisyonu tarafından hazırlanmaya başladı. Her madde üzerinde hem Genel Kurulda hem de Kadının Statüsü Komisyonu'nda yapılan uzun tartışmalar sebebiyle sözleşme metnin hazırlanması çok uzun sürdü.

Altı yıl süren çalışmalardan sonra sözleşme BM Genel Kurulunda 18 Aralık 1979 tarih ve 34/180 sayılı kararla kabul edildi. 1 Mart 1980 tarihinde üye devletlerin imzasına açıldı. Yirmi devletin sözleşmeyi onaylamasından sonra, 3 Eylül 1981 tarihinde yürürlüğe girdi.

Sözleşmenin Adı

Orijinal İngilizce adı "Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women" olan ve CEDAW olarak kısaltılan sözleşme, Türk doktrininde ve resmî çevirilerde Türkçeye genel olarak, "Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi" şeklinde çevrilmiştir. Türkçeye "önleme" olarak çevrilen ""elimination" teriminin Türkçe karşılığı "ortadan kaldırma"dır. Sözleşmede kadınlara karşı ayrımcılığın varlığı kabul edilir ve bu metin, söz konusu ayrımcılığı ortadan kaldırmak amacıyla şekillendirilmiştir.^[1]

Sözleşme

6 bölümden ve 30 maddeden oluşur. İlk dört bölümü kadın haklarına yönelik ihlallerle mücadeleye ve bu ihlalleri önlemeye, kadınların siyasal, yasal ve medeni haklarının ve bunlarla birlikte sosyal ve ekonomik haklarının sağlanması ve sağlıklarının korunmasına ayrılmıştır. Beş ve altıncı bölümler ise sözleşmenin denetim organı olan CEDAW Komitesinin kuruluşu ve Sözleşmenin uygulanması için gerekli süreçleri, CEDAW ve diğer insan hakları sözleşmelerinin etkileşimlerini, devletlerin yükümlülük ve taahhütlerini düzenler.^[4]

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından Aralık 1979'da kabul edilip imzaya açılmış; 27. maddesinde yer alan "İşbu sözleşme 20. onaylama veya katılım belgesinin BM Genel Sekreterliğine verilmesini izleyen 30. gün yürürlüğe girer" hükmü gereğince 3 Eylül 1981 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Taraf devletler

2021 yılı itibarıyla taraf devlet sayısı 189'dur.^[5] 6 ülke (Vatikan, İran İslam Cumhuriyeti, Niue, Somali, Sudan, Tonga) Sözleşme ile ilgili herhangi bir adım atmamış, iki ülke de imzalamış (Palau 2011'de ve ABD 1980'de) ancak onaylamamıştır.

Sözleşmenin getirdiği yükümlülükler

Sözleşmeye taraf devletler şu yükümlülüklerin altına girmeyi kabul etmiş olurlar:^[2]

• yaşamın tüm alanlarında kadınlara karşı ayrımcılığın tüm biçimlerini ortadan kaldırmak,
• kadınların, erkeklerle aynı ölçüde insan haklarından ve temel özgürlüklerini kullanabilmeleri için gelişimini ve ilerlemesini sağlamak
• sözleşmeyi uygulamadaki çabalarını değerlendirmesi için CEDAW Komitesi'ne düzenli raporlar sunmak

İşleyişi

CEDAW Komitesi

CEDAW uygulamaları 23 bağımsız uzmandan oluşan BM CEDAW Komitesi tarafından denetlenir. Devletler, CEDAW komitesine düzenli aralıklarla raporlar sunmakla yükümlüdür. Bu raporlar komite tarafından incelenir, çoğunlukla sivil toplum örgütlerinin görüşleri de göz önünde bulundurularak devletlere CEDAW uygulamasını nasıl geliştirecekleri konusunda tavsiyelerde bulunulur.^[4] Komitedeki uzmanlar taraf devletler tarafından seçilir.

Komite, ayrıca Sözleşmenin ihlal edildiğine ilişkin bireysel ya da grup şikayetlerini de değerlendirmeye; ağır ya da sistematik Sözleşme ihlalleriyle ilgili soruşturma yürütmeye yetkilidir. Bu yetki, 1999 yılında BM 54. Genel Kurulu'nda kabul edilip 22 Aralık 2000’de, yürürlüğe giren İhtiyari Protokol ile verilmiştir. İhtiyari Protokol, taraf devletler tarafından tercihleri doğrultusunda imzalanan ikinci bir sözleşmedir.

Ülke raporları

CEDAW Sözleşmesi, Taraf Devletlere sözleşmenin yürürlüğe girmesinden sonraki bir yıl içinde ve daha sonra en az dört yılda bir rapor sunma yükümlülüğü getirir. Taraf devletlerin CEDAW Komitesi'ne sundukları detaylı raporlar, onların yükümlülüklerini ne dereceye kadar yerine getirdikleri hakkında karşılaştırmalı bilgi sağlar. Raporlar, hükûmetlerin sözleşme kapsamındaki konulardaki çalışmalarını ve taahhütlerini içerir.^[2] Raporlarda Taraf Devletler Sözleşme'nin her hükmünü, tavsiye kararlarını da dikkate alarak kendi hükümleri çerçevesinde tek tek değerlendirirler. İkinci ve daha sonraki raporlar, ilk raporların değerlendirilmesinden bu yana gerçekleştirilen gelişmeleri içerir.

Tavsiye kararları

CEDAW Komitesi, Sözleşme’nin belirli maddelerinin anlaşılmasını kolaylaştırmayı ve Sözleşme’nin nasıl uygulanacağını göstermek üzere taraf devletlere tavsiye kararlarında bulunma yetkisine sahiptir. Komite 2021 itibarıyla 38 tavsiye kararı yayımlamıştır. İlk on yılda kısa ve sade olan tavsiye kararları, komitenin 1991 yılındaki 10. oturumunda alınan bir karardan sonra çok daha ayrıntılı ve kapsamlı olarak hazırlanmış; Taraf devletlere Sözleşme'nin uygulanmasında rehber niteliği taşımaya başlamıştır.

En önemli ve en kapsamlı tavsiye kararlarından birisi 1991 yılında 10. oturumda aldığı 19 no'lu tavsiye kararıdır. Sözleşmede açıkça şiddetten bahsedilmemesine rağmen 19 no'lu tavsiye kararında ayrımcılığın tanımı, şiddeti içerecek biçimde genişletilmiş, cinsiyete dayalı şiddetin sözleşmenin hükümlerinin ihlali sayılacağı öngörülmüş; taraf devletlere sadece hükûmetler ya da hükûmet adına yapılan şiddeti değil, kadınların en çok maruz kaldıkları özel hayatlarındaki ayrımcılığı önleme yükümlülüğü getirilmiştir.^[2]

İhtiyari Protokol kararları

22 Aralık 2000’de yürürlüğe giren İhtiyari Protokol, CEDAW Sözleşmesi'nde belirtilen hakların olaylarda uygulanması için atılması gereken adımları ayrıntılı olarak belirtir. İki ayrı süreç vardır: Birincisi bireysel olarak veya grup halinde CEDAW’daki hakların ihlaline ilişkin başvuru süreci; ikincisi Komite'nin taraf devletlerle ilgili araştırma, soruşturma ve öneride bulunmasını içeren inceleme süreci. Komite, 2021 yılı itibarıyla üç başvuru ile ilgili karar ve görüşlerini yayınlamış, Meksika ile ilgili inceleme yapmıştır.^[2] İhtiyari Protokol çerçevesinde alınan kararlar şunlardır:^[2]

• Hakların ihlaline ilişkin İhtiyari Protokol çerçevesindeki ilk başvuru bir Almanya vatandaşı tarafından 2002'de yapıldı. Boşanma ile ilgili düzenlemelerin özellikle uzun evliliklerden sonra boşanan yaşı ilerlemiş kadınlara karşı ayrımcılık içerdiğine dair şikayeti değerlendiren Komite, 2004'te kararını vermiş ve başvuranın ülkesindeki tüm iç hukuk yollarına başvurmadığı sonucuna vararak başvuruyu kabul edilemez olarak değerlendirmiştir.
• İkinci başvuru Macaristan'da eski kocasından şiddet gören ve kendisini korumak için herhangi bir şey yapılmadığından şikayetçi bir kadından gelmiştir. Komite bu başvuru ile ilgili 26 Ocak 2005'teki 32. oturumunda kararını vermiş ve Macaristan'ın başvuranın sözleşme kapsamındaki haklarını ihlal ettiğine hükmederek başvuranın fiziksel ve zihinsel bütünlüğünü sağlamak için acil ve etkili önlemler almasını, çocuklarıyla beraber güven içerisinde yaşayabileceği bir ev sağlanmasını, çocuk yardımı ve gördüğü fiziksel ve zihinsel zararın giderilmesi için yasal destek sağlanmasını tavsiye etmiştir.
• Komite üçüncü olarak 2006'daki 34. oturumunda Türkiye'den Rahime Kayhan'a ait başvuruyla görüşlerini yayınlamıştır. Din öğretmenliği yaptığı okuldan türbanı nedeniyle atıldığını, eşit çalışma koşullarına sahip olma hakkının ihlal edildiği şikayetini değerlendiren komite, başvuranın tüm iç hukuk yollarına başvurmadığını belirterek başvurunun kabul edilemez olduğuna karar vermiştir.^[6]
• Komite, Temmuz 2004'teki 31. oturumunda aldığı kararla inceleme yetkisini Meksika'daki Ciudad Juarez'da Chihuahua bölgesinde 1993'ten beri devam eden, 230'dan fazla kadının kaçırıldığı, tecavüz edildiği ve öldürüldüğü olaylarla ilgili olarak kullandı. İnceleme sonucunda Devlet'in tüm düzeylerinde alınan tedbirler son derece yetersiz ve etkisiz olduğunu tespit ederek tavsiyelerde bulundu. Meksika cevabında kadın ihlalleri olduğunu kabul etmiş ve bu sorunu çözmekteki çabalarını arttırarak devam ettireceğine ilişkin taahhüdünü yinelemiştir.

Ayrıca bakınız

• Kadına Yönelik Şiddetin Ortadan Kaldırılması Bildirgesi
• İstanbul Sözleşmesi

Kaynakça

Dış bağlantılar

• Sözleşmenin Türkçe metni 28 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• CEDAW Komitesi'ne sunulan güncel ülke raporları 14 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• CEDAW Komitesi tavsiye kararları (İngilizce) 21 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• CEDAW Komitesi tavsiye kararları (İlk 29 karar - Türkçe) 21 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women 16 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Türkiye'de sözleşmenin onayına ilişkin Bakanlar Kurulu kararının yayımlandığı 14 Ekim 1985 tarih ve 18898 sayılı Resmi Gazete 21 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Committee on the Elimination of Discrimination against Women 9 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

5 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.