Azerbaycan jeolojisi

Azerbaycan'ın arazisi, Kafkasya arazisinin tamamı gibi, Alplerin kıvrımlı kuşağına ait olup karmaşık tektonik yapıya sahiptir. Azerbaycan Cumhuriyeti arazisinde son 13-15 bin yıl içinde yer alan jeolojik ve jeomorfolojik süreçler, iklim şartları ve denizin toplu olarak gerilemesi eşsiz yer şekillerini oluşturmuştur. Kayaçların yaşı, Alt Pliyosenden başlayarak çağdaş döneme kadar tüm zamanlarda insanların dikkatini çekmiştir. Azerbaycan arazisinde en eski kayaçlar, Alt Paleozoik, karmaşık metamorfik şistler çökelimidir. Azerbaycan Cumhuriyetinin arazisi paleontolojik ve mineralojik anıtlarla zengindir. Volkanik-magmatik ve tortul kökenli, paleontolojik koşulları yansıtan zaman ve mekân içinde değişen faktörler, aynı zamanda doğal zenginlikler bu kayaçların yaşını belirlemek için imkân sağlamaktadır. Kabuk içeren sapkın kayalar, onların Kretase ve Kretase sonrası dönemleri için yaşlarının tarihini belirlemeye yardımcı oluyor.^[1]

Genel bilgi

Genellikle çeşitli jeolojik dönemlere ait eşsiz taşlar-tanıklar ve arazinin özelliği, jeologların dikkatini çekmektedir. Azerbaycan'da kayaçların yaşı 570 milyon yıldan (şistler, gnayslar) günümüz deniz çökellerine (kireçtaşı, alüvyon, kum, çakıl) kadar değişmektedir. En eşsiz jeolojik abidelerden biri, 3600 m rakımda korunmuş ve yer yer ayrı formlarda sarma siyen çökellerdir. Bu tür çökeller Kafkasya'nın diğer yerlerinde de görülmektedir. Onların yaygın olduğu bölgelerden bir de Şahdağ'dır.^[1]

Azerbaycan'ın jeolojik ve jeomorfolojik formasyonları çok çeşitlidir. Kabarıklık oluşturan kurak-aşınım denüdasyon süreçleri sonucunda dağlar, tepeler ve çeşitli kayalar ortaya çıkmıştır. Onların bir kısmı sokulum kayaçlar olarak (Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'ndeki İlanlıdağ, Nahacar, Elince gibi), bazı yerlerde – Devoniyen eski kristal kayaçlar olarak (Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nde Dahna, Sarıdağ, Velidağ vs.), diğer yerlerde ise Pliyosen çökelleri olarak oluşmuştur (Kobustan'da Ambizler ve Kuşgayası). Yoğun soyulma ve erozyon nedeniyle bazı çabuk yıkanabilir kayaçlar savrulmuşlar. Güneydoğu Kafkasya'da Kretase dönemine ait Lusitan kalkerlerinden oluşan Dibrar tipi kayalar mevcuttur. Onlar genellikle sivri uçlu kayalar şeklinde rölyefte kendini göstermektedir. Onlardan bazıları Şabran ve İsmayıllı bölgelerinde mevcuttur. Jura kalkerlerinden başlıca örneği Kepezdağ'dır.^[1]

Dünyadaki yaklaşık 900 çamur volkanının üçte birinden fazlası Azerbaycan'da bulunuyor. Bu volkanların birçok çeşidi var: Halen faal durumda olan, sönmüş, gömülmüş, petrol püskürten, sualtı ve ada volkanları gibi. Çamur volkanları ülkenin doğusunda, Abşeron yarımadasında, Şamahı-Kobustan, güneydoğu Şirvan ve Bakü takımadasında bulunur. En büyükleri Galmas, Torağay, Büyük Kenizdağ'dır. Çoğu kesik koni şeklindedir. Yükseklikleri 20–400 m, çapları 100–4500 m arasındadır. Sadece Kobustan'da 100'den çok çamur volkanı vardır. 40 kadar volkandan yeryüzüne petrol çıkar. Bakü takımadasındaki 9 ada çamur volkanlarından oluşmuştur. Hazar Denizinde de 140'tan çok su altı çamur volkanı vardır. Çamur volkanları fay hatları boyunca yer almaktadır. Azerbaycan'daki çamur volkanlarının ilk faaliyete geçişi yaklaşık 25 milyon yıl öncesine dayanır. 1810 yılından günümüze 50 volkan yaklaşık 200 defa püskürmüştür. Sadece Lökbatan volkanında 19 püskürme gözlenmiştir. Çamur volkanları katı, gaz ve sıvı püskürtür. Püsküren katılarda 100'den fazla mineral ve 30 kadar element (bor, cıva, mangan, bakır, baryum, stronsyum, lityum vb.) yer alır. Çamur volkanları petrol ve gaz yatakları ile ilişkilidir. Bu volkanların bulunduğu alanlarda zengin petrol ve doğalgaz yatakları tespit edilmiştir (Lökbatan, Neft Taşları, Karadağ, Mişovdağ vb).^[1]

Azerbaycan'ın hidrojeolojik çeşitlerine mineral kaynaklar aittir. Azerbaycan'da kimyasal bileşimine göre 10'dan fazla çeşit mineral kaynaklar tespit edilmiştir. Bunlara, hidrokarbonat, hidroklorür, bikarbonat-klorür-sülfat, karbonat-sülfat, klorürkarbonat, sülfat-klorür ve sülfat dahildir. Bunların dışında, kimyasal bileşimleri henüz belirlenmeyen birçok kaynak da mevcuttur. Bu kaynakların cereyan miktarı gün içinde 10 ila 100 bin litreye ulaşmaktadır. 30'dan fazla kaynakta suyun sıcaklığı 20 ila 70 dereceyi buluyor. Mineral kaynakların birçoğundan kükürt, karbon ve kükürt-karbon gazları ayrılmaktadır. Azerbaycan'da mineral kaynakların bulunduğu başlıca yerler Darıdağ, Sirab, Badamlı, Turşsu, Şirlan-İstisu, Slavyanka, Akkörpü, Haltan, Haşı, Cimi, Halhal, Beşparmak ve Kırkbulag'dır.^[1]

Kaynakça

Dış bağlantılar

• Azerbaycan Cumhuriyeti Jeoloji ve Jeofizik Enstitüsü resmi sitesi 11 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Azerice) (Rusça) (İngilizce)