Usûl

Usul veya Usûl; Türk Müziği'nde makamdan sonra gelen en temel öğedir. Müzikteki ölçü ve ritim kavramlarının tümünü kapsayan usûl terimi, Osmanlı–Türk müziğinde aruzla birlikte oluşan ve gelişen bir olgudur.

Çalgı (taksim) ve ses (gazel, ağıt) ile yapılan doğaçlamalar genellikle "serbest" bir ritimle, usûlsüz olarak icra edilir.

Sınıflandırma

Usûller, basit ve birleşik olmak üzere ayrı kategoriler halinde değerlendirilir. ^[1] Basit usûller yalnızca Nîm Sofyan ve Semâi'den ibarettir. Diğer bütün usûller birleşik usûllere dahildir ve kendinden küçük, iki veya daha fazla basit usûlün bir araya getirilmesinden meydana gelir. Birleşik usûller mürekkep usûller olarak da bilinmektedirler.

Usûller aynı zamanda küçük ve büyük diye boyutlarına göre de sınıflandırılırlar. Küçük usûller 2-15 zamanlı iken, büyük usûller en az 16 zamanlıdır.

İfadelendirme

Usûller, çalgılar (genelde davul, bendir veya kudüm) kullanılarak, eller ile sağ ve sol dizlere vurularak veya sözel olarak icra edilir. Vuruşların her birine darp denir.^[2] Usûllerin ifadelendirilmesinde eskiden "ten, te ne, te nen" gibi sözel kalıplar kullanılırdı. ^[3] Ancak günümüzde "düm, tek, te ke" gibi kalıplar daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Genelde "düm" ifadesi ve türevleri kuvvetli darpları, "tek" ifadesi ve türevleri ise yarı kuvvetli ve zayıf darpları temsil eder, fakat bu her usûl için geçerli değildir.^[1]

Velvele

Velvele, usûllerin ana kalıplarının hareketlendirilmesinden ortaya çıkan, yorum katılmış icra yöntemine denir.^[4] İlk defa 18. yüzyılda, mevlevî ayinleri ile ortaya çıkmıştır. Her usûlü hem ana, hem de velveleli haliyle ifadelendirmek mümkündür.

$\new RhythmicStaff<< \time 7/8 { \autoBeamOff c4 s4 s4. } \\ { \autoBeamOff s4 c4 c4. } \new Lyrics \lyricmode { düüm4 teek4 teeek4. } >>$

$\new RhythmicStaff<< \time 7/8 { \autoBeamOff c8 s8 c8 s8 c8 s8 s8 } \\ { \autoBeamOff s8 c8 s8 c8 s8 c8 c8 } \new Lyrics \lyricmode { düm8 tek8 düm8 tek8 düm8 tek8 tek8 } >>$

Yukarıda ana şekli, aşağıda velveleli hâli olmak üzere Devr-i Turan usûlünün tek çizgili dizekte gösterimleri.

Gösterimi

Dairesel

Döngüsel gösterim olarak da bilinir.^[5] Her ne kadar günümüzde pek yaygın olarak kullanılmasa da geçmişte usûllerin yanı sıra makamların gösterimi için de kullanılmıştır.

Yatay

Batı müziğinden uyarlanmıştır. Batıdaki müzik kuramı anlayışından farklı olarak usûl gösterimlerinde ölçü işaretinin altındaki sayı, vuruş değeri ile birlikte usûlün mertebesini de bildirir.^[1] Ayrıca beş çizgili dizek yerine, gösterim şekline göre genelde bir, iki veya üç çizgili dizek kullanılır.^[5] Tek dizekli gösteriminde, kuvvetli darpları temsil eden notaların kuyrukları yukarı, zayıf darpları temsil eden notaların ise kuyrukları aşağı bakar.

Bugüne kadar kullanılmış usûller

Küçük usûller
İsim	Zaman	Gösterimi
Nîm Sofyan	2	$\new RhythmicStaff<< \time 2/4 { \autoBeamOff c4 s4 } \\ { \autoBeamOff s4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düm4 tek4 } >>$
Semâi	3	$\new RhythmicStaff<< \time 3/4 { \autoBeamOff c4 s4 s4 } \\ { \autoBeamOff s4 c4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düm4 tek4 tek4 } >>$
Sofyan	4	$\new RhythmicStaff<< \time 4/8 { \autoBeamOff c4 s8 s8 } \\ { \autoBeamOff s4 c8 c8 } \new Lyrics \lyricmode { düm4 te8 ke8 } >>$
Türk Aksağı	5	$\new RhythmicStaff<< \time 5/8 { \autoBeamOff c4 s4 s8 } \\ { \autoBeamOff s4 c4 c8 } \new Lyrics \lyricmode { düüm4 teek4 tek8 } >>$
Yürük Semâi	6	$\new RhythmicStaff<< \time 6/4 { \autoBeamOff c4 s4 s4 c4 s2 } \\ { \autoBeamOff s4 c4 c4 s4 c2 } \new Lyrics \lyricmode { düm4 tek4 tek4 düm4 teek2 } >>$
Devr-i Hindi	7	$\new RhythmicStaff<< \time 7/8 { \autoBeamOff c8 s8 s8 c4 s4 } \\ { \autoBeamOff s8 c8 c8 s4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düm8 tek8 tek8 düüm4 teek4 } >>$
Devr-i Turan	7	$\new RhythmicStaff<< \time 7/8 { \autoBeamOff c4 s4 s4. } \\ { \autoBeamOff s4 c4 c4. } \new Lyrics \lyricmode { düüm4 teek4 teeek4. } >>$
Düyek	8	$\new RhythmicStaff<< \time 8/8 { \autoBeamOff c8 s4 s8 c4 s4 } \\ { \autoBeamOff s8 c4 c8 s4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düm8 teek4 tek8 düüm4 teek4 } >>$
Müsemmen	8	$\new RhythmicStaff<< \time 8/8 { \autoBeamOff c4. s4 s4. } \\ { \autoBeamOff s4. c4 c4. } \new Lyrics \lyricmode { düüüm4. teek4 teeek4. } >>$
Aksak	9	$\new RhythmicStaff<< \time 9/8 { \autoBeamOff c4 c8 s8 c4 s4 s8 } \\ { \autoBeamOff s4 s8 c8 s4 c4 c8 } \new Lyrics \lyricmode { düüm4 te8 ke8 düüm4 teek4 tek8 } >>$
Evfer	9	$\new RhythmicStaff<< \time 9/8 { \autoBeamOff c4 c8 s8 c4 s8 s4 } \\ { \autoBeamOff s4 s8 c8 s4 c8 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düüm4 te8 ke8 düüm4 tek8 teek4 } >>$
Oynak	9	$\new RhythmicStaff<< \time 9/8 { \autoBeamOff c8 s8 s8 c4 s4 s4 } \\ { \autoBeamOff s8 c8 c8 s4 c4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düm8 tek8 tek8 düüm4 teek4 teek4 } >>$
Raks Aksağı	9	$\new RhythmicStaff<< \time 9/8 { \autoBeamOff c4 s4. c4 s4 } \\ { \autoBeamOff s4 c4. s4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düüm4 teeek4. düüm4 teek4 } >>$
Curcuna / Aksak Semâi	10	$\new RhythmicStaff<< \time 10/16 { \autoBeamOff c8 s16 s8 c8 s8 s16 } \\ { \autoBeamOff s8 c16 c8 s8 c8 c16 } \new Lyrics \lyricmode { düüm8 te16 kâ8 düüm8 teek8 tek16 } >>$
Lenk Fahte	10	$\new RhythmicStaff<< \time 10/4 { \autoBeamOff c2 s2. c4 s2 c4 s4 } \\ { \autoBeamOff s2 c2. s4 c2 s4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düüm2 teeek2. düm4 teek2 te4 ke4 } >>$
Ceng-i Harbî	10	$\new RhythmicStaff<< \time 10/8 { \autoBeamOff c4 s4 c4 s8 c4 s8 } \\ { \autoBeamOff s4 c4 s4 c8 s4 c8 } \new Lyrics \lyricmode { düüm4 teek4 düüm4 tek8 düüm4 tek8 } >>$
Tek Vuruş	11	$\new RhythmicStaff<< \time 11/8 { \autoBeamOff c4 s4 s8 c4 s4 s4 } \\ { \autoBeamOff s4 c4 c8 s4 c4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düüm4 teek4 tek8 düüm4 teek4 teek4 } >>$
Frenkçin	12	$\new RhythmicStaff<< \time 12/4 { \autoBeamOff c4 c2 c4 c2 s4 s4 s4 s4 s4 s4 } \\ { \autoBeamOff s4 s2 s4 s2 c4 c4 c4 c4 c4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düm4 düüm2 düm4 düüm2 te4 ke4 te4 ke4 te4 ke4 } >>$
Nîm Çember	12	$\new RhythmicStaff<< \time 12/8 { \autoBeamOff c4 c8 s8 c4 s4 c4 c8 s8 } \\ { \autoBeamOff s4 s8 c8 s4 c4 c4 s8 c8 } \new Lyrics \lyricmode { düüm4 te8 ke8 düüm4 tâ4 hek4 te8 ke8 } >>$
İkiz Aksak	12	$\new RhythmicStaff<< \time 12/8 { \autoBeamOff c8 s8 s8 c4 s4 c4 s4 s8 } \\ { \autoBeamOff s8 c8 c8 s4 c4 s4 c4 c8 } \new Lyrics \lyricmode { düm8 tek8 tek8 düüm4 teek4 düüm4 teek4 tek8 } >>$
Nîm Evsat	13	$\new RhythmicStaff<< \time 13/8 { \autoBeamOff c8 s8 c8 s4 c2 c2 } \\ { \autoBeamOff s8 c8 s8 c4 s2 s2 } \new Lyrics \lyricmode { te8 ke8 te8 kâ4 düüüüm2 düüüüm2 } >>$
Şarkı Devr-i Revânı	13	$\new RhythmicStaff<< \time 13/8 { \autoBeamOff c8 s8 s8 c4 s4 c4 s4 c8 s8 } \\ { \autoBeamOff s8 c8 c8 s4 c4 s4 c4 s8 c8 } \new Lyrics \lyricmode { düm8 tek8 tek8 düüm4 teek4 düüm4 teek4 te8 ke8 } >>$
Bektaşî Devr-i Revânı	13	$\new RhythmicStaff<< \time 13/8 { \autoBeamOff c4 c8 s8 c4 s4 s8 c4 c8 s8 } \\ { \autoBeamOff s4 s8 c8 s4 c4 c8 s4 s8 c8 } \new Lyrics \lyricmode { düm4 te8 ke8 düm4 tek4 tek8 düm4 te8 ke8 } >>$
Devr-i Revân	14	$\new RhythmicStaff<< \time 14/8 { \autoBeamOff c4. c4 s4 c4. s4 s4 } \\ { \autoBeamOff s4. s4 c4 s4. c4 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düm4. düm4 tek4 düm4. tek4 tek4 } >>$
Raksan	15	$\new RhythmicStaff<< \time 15/8 { \autoBeamOff c8 s8 s8 c4 s8 s4 c4 s4 s8 s4 } \\ { \autoBeamOff s8 c8 c8 s4 c8 c4 s4 c4 c8 c4 } \new Lyrics \lyricmode { düm8 te8 ke8 düüm4 tek8 teek4 düüm4 teek4 tek8 teek4 } >>$

Büyük usûller
İsim	Zaman
Çifte Düyek	16
Fer'	16
Nîm Berefşan	16
Nîm Hafif	16
Türkî Darp	18
Nîm Devir	18
Nîm Fahte	20
Durak Evferi	21
Hezeç	21
Çember	24
Nîm Sakīl	24
Evsat	26
Beste Devr-i Revânı	26
Firengî Fer'	28
Devr-i Kebîr	28
Remel	28
Muhammes	32
Hafif	32
Berefşan	32
Darb-ı hüner	38
Sakīl	48
Nîm Zencîr	60
Hâvî	64
Darb-ı Fetih	88
Zencîr	120

Kaynakça

^ ^a ^b ^c İsmail Hakkı Özkan. "USUL". TDV İslâm Ansiklopedisi. 10 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2024.
^ "USULLER". Turkish Music Portal - Turkish Cultural Foundation. 6 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2024.
^ Kaya, O. (2023). Türk Halk Müziği Geleneğinde “Usûl”ün Temellükü. Istanbul University Press, 10(2), 116–125.
^ Köprülü, G., & Işıldak, C. K. (2017). TÜRK MÛSİKÎSİ USÛLÂTINDA VELVELE KAVRAMI. Rast Müzikoloji dergisi, 5(2), 1575–1586.
^ ^a ^b Baştepe, K., & Hasanoğlu, S. (2021). TÜRK MÜZİĞİ USÛL GÖSTERİMİ İÇİN BİR ÖNERİ. Eurasian Journal of Music and Dance, (19), 26–41.