Wiersz

Ten artykuł dotyczy elementu liryki. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Ten artykuł od 2021-04 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Wiersz (także: mowa wiązana, oratio vincta) – sposób organizacji tekstu polegający na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo prozy; utwór o swoistej kompozycji językowej, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.

Budowa wiersza

Na budowę wiersza składają się:

liczba strof,
liczba wersów w strofie,
liczba sylab (zgłosek) w każdym wersie,
rymy (z uwzględnieniem wszystkich cech),
rytm (regularność w rozkładzie akcentów).

Rodzaje wierszy

Wiersze (ogólnie) dzieli się na dwa podtypy:

wiersz systemowy – występują w nim przynajmniej dwie cechy stałe (tzw. constansy), np. stały układ stóp metrycznych w strofach (ew. strofoidach) i regularne rymy żeńskie. Przykładem wiersza systemowego może być Arcymistrz A. Mickiewicza
wiersz niesystemowy – występuje w nim jedna cecha stała (tzw. constansa) lub mniej. Przykładem takiego utworu może być wiersz Drzewa W. Bonowicza

Ze względu na strofikę wyróżnia się wiersz:

stroficzny – zbudowany z wyraźnie zaznaczonych strof, np. niektóre epigramaty, fraszki
stychiczny (ciągły) – zbudowany z ciągu wersów, bez podziału na strofy, np. bajka Ignacego Krasickiego Dewotka

biały – bez rymów w klauzulach
sylabiczny
- jednakowa liczba sylab w każdym wersie
- stały akcent (na drugiej sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers
- średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
- regularne rymy żeńskie
sylabotoniczny
- bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny
- jednakowa liczba sylab w wersie
- jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe miejsca
toniczny – Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w Księdze ubogich J. Kasprowicza, w strofie: „Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce” (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.

wolny (intonacyjny, zdaniowy);
- rym tworzą powtarzające się wersy
- długość wersów nie jest jednakowa
- intonacja wierszowa zamiast składniowej (stąd często stosowana przerzutnia)
- fazy intonacyjne pokrywają się ze składniowymi
- często rezygnacja z podziału na strofy (wiersze wolne często są wierszami stychicznymi)
- nie jest też wymogiem stosowanie rymów (stąd też są to najczęściej wiersze bezrymowe)
- poezja współczesna wykorzystuje najczęściej wiersz wolny
nieregularny – utwór rytmicznie rozmaity; najważniejszą cechą kompozycji jest jej nieregularność, stosowana w celu zaskoczenia odbiorcy
graficzny – słowa bądź wersy tworzą ilustrację związaną z ruchem w sztuce arte prowera; wiersz tworzy: krzyż, słowo, ilustrację, myśl
poezja konkretna – Apollinaire (francuski poeta) nazwał swoje wiersze poezją konkretną; wersy tworzą ilustrację np. wieży Eiffla.
wiersz obrazkowy (carmen figuratum, technopegnion) – powstał na kanwie zabawy literackiej, rodzaj artystycznej rozrywki, w dobie staropolskiej tuż po zakończeniu antyku; wersy układały się na kształt przedmiotu, zjawiska o którym mówił utwór
gobelinowy – związany z literaturą XX wieku, obrazek kolażowy; Stanisław Czycz wprowadzał znaki graficzne: nuty, pięciolinie, słowo; nie trzeba ich czytać chronologicznie