Karabela

Karabela – zwana również polską karabelą bojową (typ II w klasyfikacji Wojciecha Zabłockiego). Szabla z anatomiczną rękojeścią w formie głowy ptaka i otwartym jelcu. Konstrukcja rękojeści umożliwiała zarówno pewny chwyt jak i wykonywanie cięć łukowych z nadgarstka (młyńce), podczas których szabla obracała się na poduszce dłoni. Charakterystyczna dla terenów Polski, kojarzona z sarmatyzmem. W użyciu od XVII do XVIII wieku. Wiele egzemplarzy wyposażano w bogate zdobienia rękojeści, często kosztem wartości bojowej^[1].

Historia

Pierwsze świadectwo używania karabeli w Polsce pochodzi ze schyłku XV wieku. Napisane po łacinie akta wojennej wyprawy z województwa kaliskiego i poznańskiego przeciw Turkom i Wołochom w latach 1497–1498 pośród uzbrojenia i wyposażenia zabieranego na wyprawę wymieniają również karabelę: „Debit in ondum currum ad servandum mensole, coclevia, carrabella y dlatha” oraz dalej: „Pro mensoli, tallairis, coclearis, cum pudlo et carabellaet dlatho”^[2].

Podobne szable były używane głównie przez posiłkowe wojska bałkańskie w służbie tureckiej, jak również w Rosji, Mołdawii i w Armenii w XVII i XVIII wieku. Niewiele odbiegały od nich również szable marokańskie (z niewielkim kabłąkiem). Główną innowacją polskiej karabeli była dopracowana konstrukcja rękojeści i wyważenie głowni ułatwiające cięcia łukowe z nadgarstka w walce piechoty. Podobne wizualnie szable pochodzenia obcego nadają się tylko do cięć z ramienia^[1].

Porównanie z podobnymi szablami zagranicznymi

W stosunku do podobnych szabel pochodzenia obcego występują niewielkie różnice funkcjonalne na korzyść karabeli polskiej, decydujące o jej większej przydatności do cięć z nadgarstka:

• głownia o podwójnym kołowym łuku z krzywą przejściową, wyraźnie zaznaczone pióro zajmuje 1/3 głowni
• rozszerzający się ku głowicy i wyposażony w nacięcia i gwoździe trzonek umożliwia pewniejszy chwyt
• dziób głowicy pozwala na zahaczenie małego palca
• głowica rozszerza się wydatnie, umożliwiając obroty karabeli na poduszce dłoni^[1]

Charakterystyka

Podział na grupy według cech użytkowych

Historycznie wyróżnić można 3 główne grupy, podzielone według wartości użytkowej:

• IIa – z XVII wieku i pierwszej połowy XVIII wieku – głownie o zmiennej krzywiźnie, szerokim piórem z młotkiem, rękojeść anatomiczna rozszerzająca się ku głowicy
• IIb – z drugiej połowy XVIII wieku – głownie o krzywiźnie kołowej, bez poszerzonego pióra, rękojeść anatomiczna płaska
• IIc – z XVII i XVIII wieku – krótkie i szerokie głownie (tasaki), rękojeść anatomiczna rozszerzająca się ku głowicy, mały symetryczny jelec zagięty ku dołowi^[1]

Karabele dostosowane były do cięć łukowych z nadgarstka podczas walki pieszej (typ IIa i IIb) jak również cięć zamachowych z ramienia podczas walki na koniu. do obrony stosowano zasłony odbijające. Rękojeść odpowiadała precyzyjnie ułożeniu dłoni i pozwalała na oparcie kciuka na grzbiecie trzonka^[3] przy cięciu z nadgarstka. Przy cięciach z ramienia, stosowanych z konia, kciuk znajdował się wzdłuż boku rękojeści. Dziób głowicy w kształcie głowy ptasiej zapobiegał wypadnięciu karabeli z dłoni podczas szermierki. Zaokrąglenie głowicy pozwalało na wykonywanie młyńców podczas których szabla obracała się poduszce dłoni^{[doprecyzuj!]}. System szermierki polskiej autorstwa Starzewskiego można łączyć w wykorzystaniem karabeli typu IIa I IIb.

Zachowane egzemplarze

Karabela typu IIa^[4]

Egzemplarz nr 3446 z Muzeum Wojska Polskiego W Warszawie, prawdopodobnie z XVII wieku.

Głownia:

• o zmiennym profilu i poszerzonym piórze,
• długości 810 mm
• krzywizna głowni 70 mm
• środek ciężkości 213 mm
• wyważenie pionowe
• przekrój wklęsły

Rękojeść:

• rękojeść długości 130 mm
• niewielki jelec mosiężny krzyżowy
• nacinane okładziny drewniane trzonka, na bijane mosiężnymi gwoździami
• głowica rozszerzona typu polskiego, dziób zagięty

Karabela typu IIb^[5]

Egzemplarz nr 439 z Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach, prawdopodobnie z połowy XVIII wieku.

Głownia:

• o profilu kołowym, krzywizna 56 mm
• długość 830 mm
• środek ciężkości 205 mm
• wyważenie pionowe

Rękojeść:

• zdobiony jelec krzyżowy
• jednoczęściowy trzonek drewniany
• inkrustowana kością słoniową
• płaska, długości 130 mm
• prosto zagięty dziób

Karabela typu IIc^[6]

Egzemplarz nr 676 z Muzeum Wojska Polskiego W Warszawie, prawdopodobnie z połowy XVII wieku. Szabla niedostosowana do cięcia z nadgarstka.

Głownia:

• o zmiennym profilu i piórze bez młotka
• długość 745 mm
• strzałka krzywizny 28 mm
• środek ciężkości 220 mm
• wyważenie pionowe
• przekrój teowy

Rękojeść:

• niewielki jelec z blachy mosiężnej zagięty w kierunku głowni, zdobiony małymi głowami lwów
• okładziny drewniane trzonka nacinane w ostre łuki, długości 125 mm
• rozwarty dziób głowicy

Karabele ozdobne, do stroju

Rękojeść w kształcie głowy ptaka była bardzo wdzięcznym polem do popisu dla złotników. Większość bogato zdobionych karabel miała ograniczone własności użytkowe, z powodu niedopasowania rękojeści. Powszechne było dorabianie ozdobnej i nieporęcznej oprawy do starszej głowni. Wykorzystywano kamienie półszlachetne, kość słoniową, róg, kość, inkrustowane drewno. Łatwo rozpoznawalne i estetyczne rękojeści produkowała radziwiłłowska szlifiernia w Jankowicach koło Naliboków, działająca w drugiej połowie XVIII wieku, stosująca chalcedon i inne kamienie półszlachetne, często inkrustowane.

Pochodzenie nazwy

Przytacza się często kilka teorii na pochodzenie nazwy karabela:

• Pierwsza głosi, że nazwa ta wywodzi się z połączenia dwóch słów z języka tureckiego kara (‘czarny’) oraz arabskiego bela (‘nieszczęście, przekleństwo, klątwa’). Karabela oznaczałaby więc ‘czarną klątwę’, ‘czarne nieszczęście’ lub ‘czarne przekleństwo’.
• Równolegle istnieje wersja włoskiego, czy też łacińskiego pochodzenia. Nazwa miałaby pochodzić od słów cara (‘drogocenna’) i bella (‘piękna’).
• Według teorii o polskiej prowenencji nazwa miałaby się wywodzić od nazwiska polskiego szlachcica – Karabeli, który podobno pierwszy wprowadził lekką, ozdobną szablę jako uzupełnienie paradnego stroju dworskiego. Czego uzasadnieniem jest polska tradycja nadawania nazw orężu od imion jak np. batorówka, zygmuntówka, augustówka czy szabla kościuszkowska.
• Kolejna teoria wywodzi nazwę szabli od nazw geograficznych w Turcji, Iraku bądź Iranie gdzie miano te szable produkować. Najczęściej podaje się irackie miasto Karbala (według Zygmunta Glogera^[7]), ale wskazuje się także na inne związane z iracko–perskim kręgiem kulturowym^[8] .
• Prawdopodobna jest wersja, że nazwa wywodzi się od indosłowiańskiego prasłowa, które odpowiada sanskryckiemu słowu karavāla^[9] oznaczającego miecz, lub bułat^{[potrzebny przypis]}.

Odniesienia w literaturze

„Pamiętają i swoi, i nieprzyjaciele
Jego damaskowaną krzywą karabelę
którą piki i sztyki rzezał na kształt sieczki
I której żartem skromne dał imię Rózeczki”
Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz

„Nad murawą czerwone połyskują buty,
bije blask z karabeli, świeci się pas suty”
Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz

Karabela upowszechniła się jako „broń kostiumowa” szlachty polskiej dopiero w XVIII wieku^[10]. Niektóre egzemplarze były bogato zdobione złotem, srebrem i drogimi kamieniami. Posiadanie karabeli tak nierozłącznie utożsamiało się z przynależnością do stanu szlacheckiego, że noszono je powszechnie, częstokroć z sentencjami grawerowanymi na głowni, np.

• „Krzyż na czoło, kord na wroga, tnij a śmiało w imię Boga, z temi słowy masz tę szablę, gdy nią rąbniesz, to po diable. Polak radzi Polakowi, ojciec w darze śle synowi”^[11]
• „Bez Boga ani do proga, bez karabeli ani z pościeli”^[8] 
• „Naród z królem, Król z narodem” – hasło Kuźnicy Kołłątajowskiej^[12]

W Polsce wyprodukowano kilkaset tysięcy karabel ozdobnych^[13].

Przypisy

Bibliografia

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Teksty źródłowe w Wikiźródłach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• WłodzimierzW. Kwaśniewicz WłodzimierzW., 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, Warszawa: MON, 1981, ISBN 83-11-06559-4 .
• PWN Leksykon: Wojsko, wojna, broń, PWN, Warszawa 2001, ISBN 83-01-13506-9.
• WłodzimierzW. Kwaśniewicz WłodzimierzW., Dzieje szabli w Polsce, Warszawa: Bellona, 1999, ISBN 83-11-08921-3 .brak strony (książka)
• Wojciech Zabłocki: Cięcia prawdziwą szablą. Warszawa: SiT, 1989. ISBN 83-217-2601-1.