Getuigenheuvel

De Wijngaardberg in Wezemaal in Vlaams-Brabant, de getuige dat dit gebied ooit een zandafzetting op de Miocene zeebodem was.

Een getuigenheuvel, getuigenberg of diestiaanheuvel, is een min of meer geïsoleerde, erosiebestendige heuvel of heuvelcomplex in een verder relatief vlak landschap.

De erosiebestendige grondlaag die zich in de heuvel bevindt is daarbij een aanduiding ('getuige') voor een sedimentafzetting die ooit over het hele landschap lag, maar nadien door erosie versnipperd werd.

Het begrip getuigenheuvel is, gezien zijn geologische geschiedenis, vooral bekend in Vlaanderen. In Nederland komen nagenoeg geen getuigenheuvels voor.

Ontstaan

Dagzomende ijzerzandsteen op de Pottelberg
Afgegraven getuigenheuvel bij Rotselaar

Terwijl riviererosie de minder resistente materialen afvoerde naar zee, bleven van nature uit resistentere grondlagen overeind staan in het landschap. Deze resistentie kan verschillende oorzaken hebben: de aanwezigheid van een kleilaag, een silexlaag, een kalkzandsteenbank of limonietconcreties. De eerste drie voorbeelden werden als dusdanig gevormd tijdens hun geologische afzetting, het laatste voorbeeld betreft een verkitting die plaatsvond tijdens blootstelling aan weer en wind, terwijl naburige sedimenten werden geërodeerd. Omdat sommige zandlagen meer permeabel (meer doordringbaar) waren, drong regenwater aldaar eerder in de ondergrond. Het regenwater reageerde vervolgens met het glauconiet dat reeds in het zand aanwezig was en vormde limoniet. Zo ontstonden ijzerzandsteenzones, die meer weerstand boden aan erosie dan het niet-aaneengekitte zand.

Regionale verschillen

Afhankelijk van de plaats bevindt zich een andere geologische laag in de top van de getuigenheuvels.

De belangrijkste Vlaamse getuigenheuvels bevatten aan de top een mariene gelimonitiseerde zandlaag, de Miocene Formatie van Diest. Deze getuigenheuvels liggen min of meer in onderstaande rij:

  • Cassel in Noord-Frankrijk
  • Heuvelland (Kemmelberg en naburige heuvels)
  • Hoofdkam Vlaamse Ardennen (van Kluisberg over Pottelberg tot de Oudenberg)
  • Hoofdkam Pajottenland (Bosberg tot Kesterberg)
  • Hageland[1]

Een alternatieve theorie plaatst de zanden ten westen van Geraardsbergen (Oudenberg) in een andere geologische eenheid, de Vlaamse Heuvelzanden.[2] Vooralsnog wordt deze hypothese echter niet gevolgd door de Belgische Nationale Commissie voor Stratigrafie.[3]

Ten noorden van de hierboven beschreven lijn komen in de Vlaamse Ardennen nog andere getuigenheuvels voor. Zij zijn opgebouwd uit een zandlaag uit het Eoceen, de Formatie van Lede. De heuveltoppen tussen Brussel en Leuven behoren dan weer tot de Eocene zanden van de Formatie van Brussel.

Enkele andere, minder in het oog springende, Vlaamse getuigenheuvels worden gevormd door Eocene kleien (Centraal-West-Vlaanderen en het noorden de Vlaamse Ardennen), Oligocene zanden (Centraal-Limburg) of Pliocene zanden (heuvels rondom Heist-op-den-Berg).

Voorbeelden

België

West-Vlaanderen

De Wouwen- of Recollettenberg, Kassel rechts

Oost-Vlaanderen

Vlaams-Brabant

Limburg[4]

Ipf is een 668 meter hoge getuigenheuvel in Bopfingen te Duitsland

Antwerpen

Henegouwen

  • Hoppeberg, 148 meter.
  • Pottelberg, 157 meter.
  • Rhodesberg, 153 meter, intussen voor een groot deel afgegraven.
  • Mont Saint Aubert, 147 meter.

Nederland

Frankrijk

Duitsland

  • Drei Kaiserberge:
    • Stuifen, 757 meter.
    • Rechberg, 707 meter.
    • Hohenstaufen, 684 meter.
  • Ipf, 668 meter.
  • Lousberg, 264 meter.
Bronnen, noten en/of referenties
  1. ↑ Houthuys, R. & Matthijs, J., 2018. The Hageland Hills, Legacies of the Depositional Architecture of the Miocene Diest Sands. In Demoulin, A. (ed.), Landscapes and Landforms of Belgium and Luxembourg, Springer Verlag, 237-252
  2. ↑ Houthuys, R., 2014. A reinterpretation of the Neogene emersion of central Belgium based on the sedimentary environment of the Diest Formation and the origin of the drainage pattern. Geologica Belgica, 17, 211–235
  3. ↑ Revised Lithostratigraphy. Paleogene & Neogene. NCS.. Gearchiveerd op 29 maart 2023.
  4. ↑ Landschapszorg in Vlaanderen. Aanvullende inventaris van de ruimtelijke landschapskenmerken van bovenlokaal belang. De Ruimtelijke landschapskenmerkenkaart Limburg
  5. ↑ Zelem - Omgeving van Sint-Jansberg
  6. ↑ Zelem - De Kolenberg